Πριν από100 χρόνια γεννιόταν η Ν. Φιλαδέλφεια

Την Κυριακή 1 Δεκεμβρίου άρχισε εορτασμός, που θα διαρκέσει έως το 2027, για τη δημιουργία της Νέας Φιλαδέλφειας. Συγκεκριμένα, ο Δήμος Νέας Φιλαδέλφειας-Νέας Χαλκηδόνας, με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από την υπογραφή του Διατάγματος απαλλοτρίωσης της έκτασης για την ανέγερση του προσφυγικού οικισμού στις 14 Νοεμβρίου 2024, διοργάνωσε επετειακές εκδηλώσεις,  που η πραγματοποίησή τους έχει προγραμματιστεί σε βάθος τριετίας, με επιστέγασμα το έτος 2027, που συμπίπτει με τα 100 χρόνια από την εγκατάσταση των προσφύγων.
Στην εναρκτήρια εκδήλωση, που έγινε στο Παγκόσμιο Πολιτιστικό Ίδρυμα του Ελληνισμού της Διασποράς, το οποίο βρίσκεται στο Άλσος της πόλης, χαιρετισμό απηύθυνε και ο γράφων, λέγοντας:

Έχουν περάσει περισσότερα από 13 χρόνια, όταν το Σεπτέμβριο του2011, μίλησα σ’ αυτόν το χώρο, για τις αλησμόνητες πατρίδες και τη συμβολή των προσφύγων στην ανάπτυξη της Ελλάδας· οικονομική, κοινωνική, πολιτιστική. Και χαίρομαι που  ξαναβρίσκομαι στο ίδιο βήμα με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από τη δημιουργία της νέας μας ιδιαίτερης πατρίδας, της γενέτειράς μου· του προσφυγικού συνοικισμού της Νέας Φιλαδέλφειας.
Βρίσκομαι μάλιστα σ’ ένα χώρο, Δεξαμενή τον λέγαμε παλιά, όπου απέναντι είναι το «σχολείο της Μερόπης» στο οποίο πήγα Νηπιαγωγείο και Δημοτικό κι εκεί απόκτησα και τους πρώτους μου φίλους. Αργότερα, έφηβοι, ξεροσταλιάζαμε έξω από τη Δεξαμενή περιμένοντας να τελειώσουν τη συγκέντρωσή τους οι Οδηγοί, οι προσκοπίνες, που η λέσχη τους στεγαζόταν εδώ. Στην αρχή του «δάσους», όπως λέγαμε οι Ποδονιφτιώτες το Άλσος, στην αναδάσωση του οποίου είχα πάρει μέρος ως πρόσκοπος.

Καταθέτοντας τις μαρτυρίες μου, όπως μου ζητήθηκε, για  τη Ν. Φιλαδέλφεια της νιότης μου, θα προσθέσω ότι μερικά τετράγωνα παρακάτω ήταν το πατρικό μου σπίτι, δίπλα στην Αίγλη· ένα από τα τρία ιστορικά καφενεία του συνοικισμού, στο οποίο γίνονταν και χοροεσπερίδες. Τα άλλα δυο ήταν το Κρυστάλ και το Βυζάντιο, στην πλατεία Πατριάρχου. Κανένα δεν υπάρχει πια, όπως δεν υπάρχουν τα επίσης στέκια της εποχής: τα ζαχαροπλαστεία Κρίνος, του κυρίου Τάσου, και του Γεωργούτη.

Υπήρχαν βέβαια ταβέρνες κι εστιατόρια, όπως ο διαχρονικός Λουκιδέλης, που ξεκίνησε από μπακάλικο, τα Αμπελάκια, του Κανίογλου, οι Γιάννηδες, το Πάνθεον και η περιβόητη Σπηλιά, που τη θυμίζει μόνον η ομώνυμη στάση.

Εμπορικά καταστήματα ελάχιστα, που φυτοζωούσαν. Μόνο μπακάλικα, φούρνοι, 2-3 κρεοπωλεία, ένα ψαράδικο, κάποια μανάβικα – που τα ανταγωνίζονταν οι πλανόδιοι με τα κάρα ή τα γαϊδουράκια –, το ποτοποιείο του Μανουσόπουλου και το καφεκοπτείο του Μακρή· γι’ αυτό οι ντόπιοι αποκαλούσαν τη Φιλαδέλφεια «ξενοδοχείο ύπνου και φαγητού», ζηλεύοντας τους  γειτονικούς Ποδαράδες – όπως λέγαμε παλιά τη Ν. Ιωνία – που έσφυζαν από εμπορική κίνηση.

Το «γιατί» είναι μια άλλη ιστορία, που υπήρξε αντικείμενο ενός από τα πρώτα μου ρεπορτάζ στην τοπική εφημερίδα “Φιλαδέλφεια”, από την οποία ξεκίνησε η δημοσιογραφική μου καριέρα, πριν από 65 χρόνια.

Ολοκληρώνοντας την εικόνα, θα αναφερθώ στους δυο κινηματογράφους μας: ο Βόσπορος και το Ηρώδειο το καλοκαίρι, μόνον ο δεύτερος το χειμώνα. Αργότερα υπήρξαν κι άλλοι, κυρίως θερινοί, και τώρα κανένας χειμερινός. Το Ηρώδειο υπάρχει πια μόνο σαν όνομα στάσης, όπως η Σπηλιά και το Σιντριβάνι πάρα κάτω, από το όνομα κοσμικού κέντρου που επίσης δεν υπάρχει πια.

Υπενθυμίζω ότι ο τότε συνοικισμός μας πήρε το όνομά του από  τη Φιλαδέλφεια της Μικράς Ασίας - Αλασεΐρ η τούρκικη ονομασία -, από όπου καταγόταν ο «ανάδοχος» της ονομασίας, ο συμπολίτης μας δικηγόρος και βουλευτής  με το Κόμμα των Φιλελευθέρων Παναγιώτης Διαμαντόπουλος. Εγγονή του, η γεννημένη στη Ν. Φιλαδέλφεια πολυγραφότατη συγγραφέας Μελίτα Διαμαντοπούλου – Αδάμ, αδελφή του συμμαθητή μου Τζώρτζη Διαμαντόπουλου. Στο βιβλίο της «Η ΓΙΑΓΙΑ ΜΕΛΗ, το ταξίδι από τη Σμύρνη στη Νέα Φιλαδέλφεια», δίνει αδρά και γλαφυρά την εικόνα της πόλης μας, από τη δημιουργία της. Το βιβλίο σίγουρα θα συγκινήσει κάθε Ποδονιφτιώτη.

Πόσοι άραγε θυμούνται ότι η περιοχή στην οποία αναπτύχθηκε ο συνοικισμός μας ήταν γνωστή ως «Ποδονίφτης», από το ομώνυμο ρέμα που εκβάλλει στον Κηφισό. Στην περιοχή που το 1920 είχε μόνον 110 κατοίκους, εγκαταστάθηκαν το 1927 Μικρασιάτες πρόσφυγες. Το 1928 αριθμούσε ήδη 6.000 περίπου κατοίκους, οι οποίοι έφθασαν τις 8.000 το 1940. Το 1934 η Νέα Φιλαδέλφεια αποσπάστηκε από τον Δήμο Αθηναίων ως ανεξάρτητη Κοινότητα και το 1947 έγινε Δήμος. Ο συνοικισμός με τη μορφή κηπούπολης, με ομόκεντρες κυκλικές οδούς γύρω από την κεντρική πλατεία, επεκτάθηκε και προς την περιοχή της Νέας Χαλκηδόνας.

Στο βιβλίο μου «Ποιος σκότωσε τη Μεγάλη Ιδέα»*, γράφω: Το χτίσιμο του συνοικισμού ξεκίνησε το 1923 - βάσει σχεδίου αγγλικής κωμόπολης - και ολοκληρώθηκε σε τρία χρόνια. Τα σπίτια ήταν με κεραμοσκεπές και με μικρό κήπο το καθένα. Τα πρώτα χρόνια δεν υπήρχε ρεύμα, ύδρευση, σχολεία, δρόμοι, πλατείες, ούτε συγκοινωνία. Ο συνοικισμός χτίστηκε από το Υπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας σε απαλλοτριωμένη έκταση που ανήκε στον Πανάγιο Τάφο. Μέχρι την εγκατάσταση των προσφύγων, η περιοχή ήταν καταπράσινη με αμπελώνες και ελαιώνες, πολλές μικρές αγροικίες και ένα μικρό χωριό με 120 κατοίκους το 1920. Στην περιοχή του Κόκκινου Μύλου υπήρχαν πολλοί μύλοι που τροφοδοτούνταν με νερό από τον Κηφισό. Νέα Φιλαδέλφεια ονομάστηκε το 1932, σε ανάμνηση της πόλης Φιλαδέλφεια της Μικράς Ασίας. Ένα χρόνο πριν είχε αποκτήσει συγκοινωνία, συνδεόμενη με την Αθήνα, με γραμμή λεωφορείου.  Το 1947 αναγνωρίστηκε ως Δήμος. Τη δεκαετία του 1950 χτίστηκαν τέσσερα συγκροτήματα εργατικών πολυκατοικιών, καθώς και σπίτια γύρω από τον προσφυγικό συνοικισμό, όπως η Ν. Μάδυτος, ενώ ταυτόχρονα δημιουργούνται εγκαταστάσεις στο αναδασωμένο άλσος. Μετά από το σεισμό του 1999, που κατέστρεψε πάνω από 400 κτίρια, για να προληφθεί το ενδεχόμενο άναρχης  οικιστικής ανάπτυξης,  το 2001 η Ν. Φιλαδέλφεια  χαρακτηρίστηκε παραδοσιακός οικισμός.

Και δυο λόγια για τη δική μου πατρίδα, τον Τσεσμέ, την Κρήνη της Μικράς Ασίας. Όχι τη γενέτειρά μου – εδώ γεννήθηκα -, αλλά τον τόπο καταγωγής μου, που τον γνώρισα στα 30 μου χρόνια. Γενέτειρα του πατέρα μου Γιώργου, που ύστερα από δυο διωγμούς, το 1914 και το 1922, μέσω Χίου κατέληξε στη Ν. Φιλαδέλφεια. με τη μητέρα του Σαπφώ και την αδελφή του Ιωάννα· ο πατέρας του και συνονόματός μου Δημήτρης είχε χαθεί στα Τάγματα Εργασίας των Τούρκων. Στην ίδια γειτονιά βρέθηκε και η μητέρα μου Καίτη Γ. Τζώρτζη, πρόσφυγας κι εκείνη, από την Κωνσταντινούπολη.

Ο Δήμαρχος Γιάννης Τομπούλογλου

Κατά την έναρξη της εκδήλωσης, που τον συντονισμό της είχε η Εντεταλμένη Δ.Σ. Πολιτισμού –Δια βίου Μάθησης κυρία Λίνα Γεωργίου, ο Δήμαρχος Νέας Φιλαδέλφειας – Νέας Χαλκηδόνας Γιάννης Τομπούλογλου ανέφερε στον χαιρετισμό του: «Σας καλωσορίζω στη σημερινή επετειακή εκδήλωση για τα 100 χρόνια από τη δημιουργία του προσφυγικού συνοικισμού, που αποτέλεσε το πρόπλασμα της Νέας Φιλαδέλφειας και της Νέας Χαλκηδόνας. Η 14^η Νοεμβρίου είναι για την πόλη μας και για όλες και όλους εμάς, μια ημέρα μνήμης και ταυτόχρονα μια εορταστική μέρα. Είναι το τέλος μιας απίστευτης περιπέτειας και συνάμα η αρχή μιας νέας ζωής σε αυτά εδώ τα χώματα. Κι όπως έλεγε ένας Ισπανός φιλόσοφος, «λαοί που ξεχνούν την ιστορία τους, είναι καταδικασμένοι να την ξαναζήσουν».
Με αφορμή τη σημερινή εκδήλωση, θέλω να σας εξομολογηθώ κάτι: Πάντα με φοβίζει η απειλή της λησμονιάς για όσα υπέφεραν οι πρόσφυγες πρόγονοί μας. Όσο οι γενιές απομακρύνονται από το 1922, ο κίνδυνος της λησμονιάς μεγαλώνει. Σκεφτείτε ότι όταν εμείς ήμασταν παιδιά, ακούγαμε τους παππούδες και τις γιαγιάδες μας που είχαν έλθει από τις αλησμόνητες Πατρίδες, να μας διηγούνται πως γλίτωσαν από του χάρου τα δόντια. Κι αυτές οι διηγήσεις έμειναν χαραγμένες βαθιά μέσα στην παιδική μας ψυχή, και τις κουβαλάμε ακόμα μέσα μας, και θα τις κουβαλάμε ως την τελευταία μας πνοή.
Τα παιδιά μας, όμως, και τα εγγόνια μας, δεν έχουν τέτοιες αναμνήσεις. Έτσι, εμείς είμαστε υποχρεωμένοι με διαφορετικό τρόπο να κρατάμε άσβεστη τη μνήμη των προσφύγων που πρωτοκατοίκησαν την πόλη μας και έβαλαν τα θεμέλια ώστε η Νέα Φιλαδέλφεια κι η Νέα Χαλκηδόνα να γίνουν η πόλη που όλοι ξέρουμε και αγαπάμε σήμερα.
Αυτή η παρατήρηση, αγαπητοί μου συμπολίτες, εξηγεί και τους λόγους, για τους οποίος ο Δήμος κι εγώ προσωπικά πήραμε την απόφαση να εορτάζουμε τα 100 χρόνια της πόλης μας, όχι μόνο φέτος, που συμπληρώνεται ένας αιώνας, αλλά για τρία χρόνια διαρκώς. Αυτό το κάνουμε, ακριβώς γιατί η θεμελίωση της Νέας Φιλαδέλφειας δεν ήταν μια απλή μετοίκηση πληθυσμών, που έφυγαν από μια περιοχή κι ήλθαν σε μιάν άλλη.
Προσέξτε: Ο κίνδυνος της λησμονιάς μπορεί να θολώσει στα μάτια των επόμενων γενεών το μεγαλείο των προσφύγων προγόνων μας. Όχι, αγαπητοί μου συμπολίτες. Όλο αυτό που δημιούργησε τη Νέα Φιλαδέλφεια και τη Νέα Χαλκηδόνα δεν ήταν μια απλή μετοίκηση, δεν ήταν μια «μετακόμιση». Ήταν πολύ περισσότερα:
Πρώτον και κύριον, ήταν η βίαιη εκδίωξη των Ελλήνων από τη Μικρά Ασία και τον Πόντο, στην οποία βρισκόμασταν και μεγαλουργούσαμε για τρεις ολόκληρες χιλιετίες. Δεν ξέρω αν υπάρχει στην παγκόσμια ιστορία άλλο παράδειγμα ενός λαού που ζει και αναπτύσσεται επί τρεις χιλιάδες χρόνια σε μια περιοχή, και μέσα σε λίγες μέρες ή εξολοθρεύεται, είτε αναγκάζεται υπό απάνθρωπες συνθήκες να πάρει τον πικρό δρόμο της προσφυγιάς.
Δεύτερον, ήταν οι περιπέτειες των προσφύγων στη Μητέρα Ελλάδα. Η παραμονή τους στα παραπήγματα των Αμπελοκήπων ήταν ο ορισμός αυτού που λέμε «εξαθλιωμένη ζωή». Κι η πυρκαγιά που κατέστρεψε αυτές τις πρωτόγονες δομές, ήταν άλλη μια προσφυγιά για τους ταλαίπωρους αυτούς ανθρώπους, που είδαν από τη μια μέρα στην άλλη τη ζωή τους να καταστρέφεται.
Τρίτον, ήταν η αντιμετώπιση που είχαν οι πρόσφυγες από μια -όχι μικρή- μερίδα αυτοχθόνων Ελλήνων. Ο ντροπιαστικός, ψευδής και ατιμωτικός προσδιορισμός του «τουρκόσπορου» συνόδευε τους προγόνους μας, που με τον πολιτισμό και την άοκνη εργασία τους είχαν επιβληθεί στις κοινωνίες της εγγύς Ανατολής, για αρκετό διάστημα στα πρώτα χρόνια τους στην Ελλάδα.
Για να τα λέμε όλα, βέβαια, ήταν μεγάλη δοκιμασία για ολόκληρη την ελληνική κοινωνία εκείνης της εποχής, που δεν ήταν μεγαλύτερη από 4,5 εκατομμύρια, να δέχεται μέσα σε λίγους μήνες άλλο ενάμιση εκατομμύριο πρόσφυγες.
Με εγκαρτέρηση, σκληρή δουλειά κι υπομονή, οι πρόσφυγες πρόγονοί μας ξεπέρασαν κι αυτά τα κοινωνικά εμπόδια και, όπως ήταν φυσικό κι αναμενόμενο- ενσωματώθηκαν στον εθνικό κορμό. Όλα αυτά συνιστούν μια δοκιμασία τεραστίων διαστάσεων, κι όσοι πρόσφυγες επέζησαν, κατοίκησαν τα προσφυγικά σπίτια στην περιοχή που λέμε «παλιά Φιλαδέλφεια», γύρω από την πλατεία Κωνσταντινουπόλεως αρχικά, μετά από την άλλη πλευρά της Δεκελείας, και σιγά- σιγά απλώθηκαν σε όλη την πόλη, ήταν ή-ρ-ω-ε-ς. ΗΡΩΕΣ, με κεφαλαία γράμματα. Έγραψαν χρυσές σελίδες ηρωισμού, αντοχής, υπομονής και καθημερινής μάχης για την επιβίωση και το κτίσιμο μιας νέας ζωής, σε αυτά εδώ τα χώματα, με ολοζώντανες μέσα τους τις μνήμες των αλησμόνητων Πατρίδων, από όπου προήλθαν.
Γι’ αυτό, αγαπητοί μου συμπολίτες, αυτό το ηρωικό κεφάλαιο της νεότερης ιστορίας μας, στο οποίο πρωταγωνίστησαν οι πατεράδες κι οι παππούδες μας, δεν μπορούσε να κλειστεί σε μια σειρά εορτασμών μιας εβδομάδας ή ενός μηνός. Έτσι, ο Δήμος ξεκίνησε να τιμά τη μνήμη αυτών των ανθρώπων -ή πιο σωστά, πρέπει να πω «αυτών των υπερανθρώπων»- και θα το κάνει για τρία χρόνια, και μέχρι τότε θα σκεφτούμε με ποιους άλλους τρόπους θα τιμήσουμε τη μνήμη αυτών των ηρώων, και θα καταπολεμήσουμε τον κίνδυνο της λησμονιάς. Δεν θα ξεχάσουμε, γιατί τους το χρωστάμε, αλλά και γιατί δεν θέλουμε να τα ξαναζήσουμε, ούτε εμείς, ούτε τα παιδιά και τα εγγόνια μας.
Σας καλώ να δίνετε το «παρών» σε αυτές τις εκδηλώσεις του Δήμου, όσο το επιτρέπουν οι δικές σας υποχρεώσεις βέβαια, αλλά με μια προσπάθεια παραπάνω. Και με την ευκαιρία θέλω από καρδιάς να ευχαριστήσω όλους τους συνεργάτες μου, όλους όσοι βοήθησαν να πραγματοποιηθεί η σημερινή, πρώτη εκδήλωση αλλά και όλες και όλους εσάς, που ανταποκριθήκατε στο κάλεσμά μας.
Ευχαριστώ επίσης τις διακεκριμένες προσωπικότητες που δέχθηκαν να συμμετάσχουν στην Τιμητική Επιτροπή που συγκροτήσαμε ως Δήμος για τον τριετή εορτασμό και που θα εποπτεύει και θα συντονίζει τις εκδηλώσεις μνήμης κι εορτασμού από τώρα έως το 2027.
Όλοι μαζί, τιμούμε τους πρώτους κατοίκους της πόλης μας και την Οδύσσεια που αυτοί πέρασαν μέχρι να φτάσουν ως εδώ, και όλοι μαζί θα φωνάζουμε με κάθε παρουσία και συμμετοχή μας στις εκδηλώσεις μνήμης του Δήμου, τις δυο λέξεις που είναι χαραγμένες μέσα μας: ΔΕΝ ΞΕΧΝΩ».

Οι άλλοι ομιλητές
Μίλησαν ακόμη για προσωπικές εμπειρίες και εικόνες ζωής που απορρέουν από την βιωματική τους σχέση την περιοχή, ο Νίκος-Τρυπιάς Αλεξάνδρου, εγγονός του Νικολάου Τρυπιά, εμβληματικού Δημάρχου της πόλης από το 1951 έως το 1965, ο  Νίκος Κασίμης, στενός συνεργάτης του Δημάρχου Σάββα Σταματιάδη από το 1979 έως το 1990, οι πρώην Δήμαρχοι  Νίκος Αδαμόπουλος και Παντελής Γρετζελιάς ο Δημήτρης Ησαΐας, αρχιτέκτονας – αν. καθηγητής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου και ο Παναγιώτης Κουνάδης, πολιτικός μηχανικός – πολεοδόμος και προ πάντων Μελετητής Ελληνικού Τραγουδιού.
Προβλήθηκε ακόμη βίντεο με πρόσωπα που συνδέθηκαν με τον τόπο, όπως η Φιλιώ Χαϊδεμένου, ο ακαδημαϊκός Τάσος Αθανασιάδης, η Νίκη Τρυπιά και ο καθηγητής Ελευθέριος Κεμενίδης.
Εντυπωσιακές ήταν παρουσίαση της εξέλιξης της τοπικής κοινωνίας μέσα στην διάρκεια του χρόνου – με φωτογραφίες και ντοκουμέντα -, από τον εκπαιδευτικό Παύλο Παπαθεοφάνους και η φωτογραφική έκθεση με προσφυγικές κατοικίες του Φωτογραφικού Εργαστηρίου του Δήμου, με την επιμέλεια του Δημήτρη Μιμίδη.

* Κλείνοντας την ομιλία μου, προσέφερα στο Δήμο – προκειμένου να αναρτηθεί στην     ιστοσελίδα του –, το βιβλίο μου «Ποιος σκότωσε τη Μεγάλη Ιδέα», που κυκλοφορεί διαδικτυακά.