Μια απώλεια και θύμησες της χούντας

του Σπύρου Κουζινόπουλου

Μεγάλη απώλεια για τη βορειοελλαδική δημοσιογραφία και το αριστερό και δημοκρατικό κίνημα ο θάνατος του αγωνιστή του αντιδικτατορικού κινήματος, του δημοσιογράφου και συγγραφέα Πάνου Καϊσίδη, από τα ιστορικά μέλη της Ένωσης Συντακτών Μακεδονίας-Θράκης που έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 88 ετών. Η κηδεία του γίνει την Τρίτη 11 Μαρτίου 2025, στις 10.30 π.μ. από τα Κοιμητήρια Αναστάσεως του Κυρίου, στη Θεσσαλονίκη. Ο Πάνος Γ. Καϊσίδης γεννήθηκε το 1937 στην Αξιούπολη Κιλκίς από γονείς πρόσφυγες από τον Πόντο. Από την ηλικία των δέκα ετών άρχισε να εργάζεται, διαδοχικά, ως λούστρος και τσαγκάρης, ως πωλητής νερού, με τη στάμνα, στο παζάρι, ως πωλητής  ψιλικών και οπωροκηπευτικών, ως υπάλληλος σε βιβλιοχαρτοπωλεία  της Θεσσαλονίκης, ως οικοδόμος, ως ηθοποιός στο ΚΘΒΕ.

Συνέχισε να εργάζεται και ως φοιτητής της Νομικής και της Φιλοσοφικής, καθώς και της Δραματικής Σχολής. Το 1965 εξέδωσε την εβδομαδιαία τοπική εφημερίδα «Δημοκρατικό Κιλκίς» μαζί με τον φίλο και συμμαθητή του στη Δραματική Σχολή Κώστα Χριστοδουλίδη.
Στην αρχή της χούντας, καταδικάστηκε σε φυλάκιση, πρώτα για προχουντικό άρθρο του στην εφημερίδα, που είχε τίτλο «Να γυρίσουν στην πατρίδα οι εκπατρισμένοι πολιτικοί πρόσφυγες» και κατόπιν για τη συμμετοχή του στην αντιδικτατορική  οργάνωση «Λαϊκή Πάλη».

Από τη δίκη των μελών της "Λαϊκής Πάλης" στο έκτακτο στρατοδικείο Θεσσαλονίκης. Ο Πάνος Καϊσίδης στο κέντρο

Έμεινε, συνολικά, στις χουντικές φυλακές, περίπου πέντε χρόνια. Το 1974 εργάστηκε ως ανταποκριτής στην εφημερίδα «Η Αυγή» και στη συνέχεια σε διάφορες εφημερίδες και ραδιοφωνικούς σταθμούς, καθώς και στην τηλεόραση. Συνταξιοδοτήθηκε το 2007, μετά την εργασία του στο ραδιόφωνο της ΕΡΤ-3.

Έργα του ίδιου: «Ελληνική Τριλογία», ποιητική σύνθεση, 1965. «Το τέλος» νουβέλα, 1978. «Έρως, ανίκατε!», ποίηση, 1979. «Αν με ρωτήσεις», ποίηση, 1980. Οι εφιάλτες», διηγήματα, 1980. Η Κάτα», μυθιστόρημα, 1986 «Το έπος των Ποντίων», ιστορία, 2006. «Τα συνέδρια των Ποντίων», ιστορία, 2007 «Ποντιακά», μηνιαία περιοδική έκδοση, 1981 και 2007-2015. «Σύγχρονη Λογοτεχνία», περιοδική έκδοση 1980 (μόνον δύο τεύχη). Έχει γράψει εκατοντάδες λήμματα στην Εγκυκλοπαίδεια του Ποντιακού Ελληνισμού, ενυπόγραφα και ανώνυμα, και πολλά άρθρα για τον ποντιακό Ελληνισμό σε εφημερίδες και περιοδικά. 

Μία φωτογραφία που δημοσίευσε ο καλός μας συνάδελφος Νίκος Δημαράς, ήρθε να μας θυμίσει τη δημοσιογραφική ομάδα που κάλυπτε αμέσως μετά τη μεταπολίτευση τις πολύκροτες δίκες στη Θεσσαλονίκη των δολοφόνων του Γιώργη Τσαρουχά και του Γιάννη Χαλκίδη αλλά και των βασανιστών της χούντας οι οποίοι, προς αιώνια δόξα της … ανεξάρτητης ελληνικής δικαιοσύνης, είχαν πέσει -κατά σύμπτωση φυσικά!- όλοι στα μαλακά.
Η φωτογραφία είναι από την δίκη για την δολοφονία του Γ. Τσαρουχά. Διακρίνονται από αριστερά, κρατώντας σημειώσεις από τα όσα καταθέτονταν στο ακροατήριο: ο αείμνηστος Παναγιώτης Μπακατσής, δίπλα του η Θάλεια Ιωαννίδου, στο πλάϊ της ο Γιάννης Νέγρης, αμέσως μετά με το λευκό σακάκι ο Πάνος Καϊσίδης, διπλα του η αφεντιά μου Σπύρος Κουζινόπουλος και τελευταίος δεξιά ο Νίκος Δημαράς.
Να θυμίσουμε ότι στην υπόθεση για τη δολοφονία του βουλευτή της Αριστεράς και στελέχους του ΚΚΕ, Γιώργη Τσαρουχά, πρόεδρος του δικαστηρίου ήταν ο Αρβανίτης και εισαγγελέας ο Σπύρος Κανίνιας, την πρόταση του οποίου για επιβολή αυστηρών ποινών στους αξιωματικούς και τα στελέχη της ΚΥΠ και της Ασφάλειας που πήραν μέρος στη δολοφονία Τσαρουχά, δεν την έλαβε υπόψη του το δικαστήριο κι έτσι οι κατηγορούμενοι έπεσαν στα μαλακά.
Να θυμίσουμε επίσης, ότι στους οργανωτές της δολοφονίας Τσαρουχάς και όσους συμμετείχαν στην οργάνωση της συγκάλυψής της είχαν επιβληθεί οι παρακάτω ποινές: στον υποστράτηγο Στέφανο Καραμπέρη, διοικητή της ΚΥΠ Θεσσαλονίκης και Νο1 της χούντας στη Βόρεια Ελλάδα, κάθειρξη 10 χρόνων και 9 μηνών (μετά την έφεση 5 χρόνια), στον υποστράτηγο Φωκίωνα Καραπάνο, πρόεδρο του Έκτακτου Στρατοδικείου Θεσσαλονίκης, φυλάκιση 5 χρόνων (μετά την έφεση 3 χρόνια), στον υποστράτηγο Δημήτριο Τασσόπουλο, διοικητή της 87ης Στρατιωτικής Διοίκησης, φυλάκιση ενός χρόνου, στον υποστράτηγο Χωροφυλακής Δημήτριο Σταματόπουλο, διοικητή της Εθνικής Ασφάλειας Θεσσαλονίκης, φυλάκιση ενός χρόνου και στο συνταγματάρχη Σταύρο Αναστασιάδη, αξιωματικό της ΚΥΠ στη Θεσσαλονίκη, φυλάκιση 22 μηνών..

9η Μαΐου 1968: Ο μαρτυρικός θάνατος του «Άγιου της Αριστεράς»

Συμπληρώθηκαν 54 χρόνια από τη στυγερή δολοφονία, μέσα στα γραφεία της ΚΥΠ Θεσσαλονίκης, στις 9 Μαϊου 1968, του βουλευτή της ΕΔΑ Γιώργη Τσαρουχά, ηγετικού στελέχους του αντιδικτατορικού κινήματος στη Βόρεια Ελλάδα, επικεφαλής του κλιμακίου του παράνομου τότε ΚΚΕ στη Θεσσαλονίκη.

Ο Γιώργης Τσαρουχάς, που ξεψύχησε στα χέρια των βασανιστών του, στα μπουντρούμια της χουντικής ΚΥΠ Θεσσαλονίκης, στις 9 Μαίου 1968, υπήρξε μια σεμνή μορφή, ένας «Άγιος της Αριστεράς», με αδιάκοπη, σημαντική συμβολή στους κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες, από τα μαθητικά του χρόνια ως τη δολοφονία του σε ηλικία 56 ετών. Ένας κομμουνιστής περήφανος, μαχητικός, που ανταμείφθηκε από το κράτος και το παρακράτος της δεξιάς με διωγμούς, φυλακίσεις, εξορίες, βασανιστήρια  και τελικά το φριχτό θάνατο. Η φρίκη των βασανιστηρίων τα οποία υπέστη, αποτυπώνονται στο πρόσωπό του.

Η βουλευτική ταυτότητα του Γιώργη Τσαρουχά

Ποιος ήταν ο Γιώργης Τσαρουχάς

O Γιώργος Τσαρουχάς γεννήθηκε το 1912 στην Αδριανούπολη και μετά τη Μικρασιατική καταστροφή εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του το 1924 στην Καρπερή Σερρών. Αποφοίτησε από το γυμνάσιο Σερρών, εγγράφηκε στη Νομική σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, αλλά εξαιτίας της συνδικαλιστικής του δράσης διώχθηκε από το καθεστώς της 4ηςΑυγούστου για έναν χρόνο από το πανεπιστήμιο. Ακολούθως μεταγράφηκε στη Νομική Αθήνας, απ’ όπου αποφοίτησε.

Η κήρυξη του ελληνοϊταλικού πολέμου τον βρίσκει να υπηρετεί τη στρατιωτική θητεία του, ενώ από τις πρώτες ημέρες της κατοχής οργανώνεται στις εθνικοαπελευθερωτικές οργανώσεις και γρήγορα αναδεικνύεται γραμματέας του ΕΑΜ Ανατολικής Μακεδονίας.

Ο Γ. Τσαρουχάς ως Νομάρχης Καβάλας μιλάει σε εκδήλωση για τα θύματα
της βουλγαρικής φασιστικής κατοχής στην Ανατολική Μακεδονία-Θράκη

Με την απελευθέρωση γίνεται πρώτος νομάρχης Καβάλας και στον μνημειώδη λόγο που εκφώνησε στην κεντρική πλατεία της πόλης στις 13 Σεπτεμβρίου 1944, επέμεινε όσο τίποτα άλλο στην ανάγκη της εθνικής ενότητας. Αναλογίζεται κανείς πόσο διαφορετική θα ήταν η πορεία αυτού του τόπου, εάν εισακούονταν οι προτροπές εκείνες και δεν οδηγούμασταν, με ευθύνη πολλών και κυρίως των ξένου παράγοντα, στα Δεκεμβριανά και αργότερα στον εμφύλιο σπαραγμό

Σύλληψη και εκτόπιση

Τον Αύγουστο του 1945 ο Γιώργος Τσαρουχάς συλλαμβάνεται για την εθνικοαπελευθερωτική δράση του, εκτοπίζεται στη Γυάρο, ενώ το 1953 μεταφέρεται στον Αϊ-Στράτη. Απελευθερώθηκε το 1961 και λίγους μήνες αργότερα εκλέγεται βουλευτής Καβάλας της ΕΔΑ. Τον Μάιο του 1963, όταν δολοφονήθηκε στη Θεσσαλονίκη ο βουλευτής της ΕΔΑ Γρηγόρης Λαμπράκης από τους παρακρατικούς, ο Γιώργος Τσαρουχάς, βουλευτής επίσης του ίδιου κόμματος, τραυματίστηκε σοβαρά. Το γεγονός εκείνο δεν τον πτοεί και συνεχίζει τον αγώνα για τον εκδημοκρατισμό της χώρας και την αποτροπή της διαφαινόμενης εκτροπής.
Τις πρώτες κιόλας ημέρες από την επιβολή της απριλιανής δικτατορίας, μαζί με άλλα μέλη και στελέχη της Αριστεράς, που επίσης είχαν διαφύγει τη σύλληψη, ιδρύει το “Πατριωτικό Αντιδικτατορικό Μέτωπο Θεσσαλονίκης” και αναδεικνύεται επικεφαλής του.
Στις αρχές Μαΐου του 1968 ο Γιώργος Τσαρουχάς αναχωρεί οδικώς για την Αθήνα, για να συζητήσει με την ηγεσία του ΠΑΜ πτυχές του αντιδικτατορικού αγώνα. Στα διόδια της Λεπτοκαρυάς, όργανα της Εθνικής Ασφάλειας τον συλλαμβάνουν και τον οδηγούν σιδεροδέσμιο στη Θεσσαλονίκη, στο άντρο της χουντικής ΚΥΠ, που στεγαζόταν στο χώρο του Γ΄ Σώματος Στρατού.

Τα βασανιστήρια στα οποία υποβάλλεται έχουν ως αποτέλεσμα τον θάνατό του. Οι αρχές ανακοινώνουν ως αιτία θανάτου του “καρδιακή προσβολή”. Είχε μάλιστα κινηθεί προς τούτο όλος ο χουντικός μηχανισμός στη Βόρεια Ελλάδα, με επικεφαλής τον αρχηγό της ΚΥΠ και κατόπιν καταδικασθέντα μεταξύ των πρωταιτίων του πραξικοπήματος της 21ης Απριλίου του 1967, Στέφανο Καραμπέρη, με απανωτές πιέσεις και ανοιχτή παρέμβαση στις δικαστικές αρχές για να αποσιωπηθούν οι πραγματικές συνθήκες θανάτου και οι δράστες της δολοφονίας του Τσαρουχά.
Για να συγκαλύψουν το έγκλημά τους οι υπαίτιοι, επιχείρησαν το ανήκουστο, αντιχριστιανικό και ανόσιο να τον ενταφιάσουν βιαστικά χωρίς την παρουσία και τη φροντίδα των οικείων του.
Καθοριστική για την αποκάλυψη της αλήθειας ήταν η συμβολή ενός ευσυνείδητου δικαστικού, του Χρήστου Ηλιάδη. Μετά από μήνυση της οικογένειας Τσαρουχά, ερευνά, ως ανακριτής, την υπόθεση και μεταξύ των άλλων βρίσκει στα γραφεία της Σήμανσης έναν φάκελο που περιείχε ένα ξεχασμένο φιλμ. Μόλις το εμφάνισε έμεινε εμβρόντητος, αφού οι φωτογραφίες έδειχναν τα σημάδια των βασανιστηρίων στο σώμα του δολοφονημένου αγωνιστή.
Τα γραφεία της αλήστου μνήμης ΚΥΠ, στεγάζονταν την περίοδο της δικτατορίας πίσω ακριβώς από το Γ’ Σώμα Στρατού, εκεί που σήμερα βρίσκεται το Πολεμικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Η δίκη για τη δολοφονία του Γιώργη Τσαρουχά, είχε γίνει μετά από τρεις αναβολές στο Μικτό Κακουργιοδικείο Θεσσαλονίκης, το Μάιο και Ιούνιο του 1979. Κατηγορούμενοι ήταν  αξιωματικοί του στρατού και της χωροφυλακής που ενεπλάκησαν στη σύλληψη, την ανάκριση και το θάνατο του Τσαρουχά στα κρατητήρια της ΚΥΠ, την ώρα που υποβάλλονταν σε μεσαιωνικά βασανιστήρια, όπως διαπιστώθηκε και από σειρά φωτογραφιών τις οποίες εντόπισε μετά την πτώση της δικτατορίας ο ανακριτής Ηλιάδης.
Η ακροαματική διαδικασία της πρώτης δίκης, που κράτησε 23 μέρες, δεν μπόρεσε να αποκαλύψει τους πραγματικούς δράστες της δολοφονίας του πρώην βουλευτή της ΕΔΑ, καθώς δεν υπήρξαν αποδεικτικά στοιχεία για την ταυτότητα των βασανιστών. Πολλοί εμπλεκόμενοι στην υπόθεση, κατέθεσαν ως μάρτυρες… υπεράσπισης, καθώς τα αδικήματά τους είχαν παραγραφεί. Η δικαστική έρευνα το μόνο που ξεκαθάρισε αμετάκλητα ήταν ότι ο θάνατος του προήλθε από τα πλήγματα των βασανιστών του και όχι από χρόνια καρδιοπάθεια. Έτσι καταδικάστηκαν μόνο πέντε ανώτεροι και ανώτατοι  αξιωματικοί που κατηγορούνταν για ηθική αυτουργία, συνέργεια και κατάχρηση εξουσίας.
Ακολούθησε μία ακόμη δίκη σε δεύτερο βαθμό το 1982  στα Μικτό Ορκωτό Εφετείο Θεσσαλονίκης, το οποίο μείωσε τις ποινές.   

Συγκλονιστική ήταν η κατάθεση στο δικαστήριο της Ιωάννας Τσαρουχά, χήρας του δολοφονημένου βουλευτή της Αριστεράς, ενώ από πίσω την παρακολουθούσαν αμήχανοι οι κατηγορούμενοι για τη δολοφονία και τη συγκάλυψή της

Η προσπάθεια για το "ξέπλυμα" των δολοφόνων

Όλοι οι μάρτυρες υπεράσπισης των κατηγορουμένων που είχαν κάποια σχέση με κρατικές υπηρεσίες, εμφανίστηκαν "δασκαλεμένοι" στο δικαστήριο προβάλλοντας το στερεότυπο "δεν ξέρω-δεν θυμάμαι" και αναιρώντας ή μεταβάλλοντας τις αρχικές τους καταθέσεις που είχαν ληφθεί λίγο μετά την πτώση της δικτατορίας.
Τα νήματα εκείνης της συσκότισης κινούσαν όλοι όσοι υπηρετούσαν στην ΚΥΠ της Θεσσαλονίκης το Μάη του 1968 και οι οποίοι κατέβαλαν αγωνιώδεις προσπάθειες για να αποδείξουν ότι "δεν γίνονταν βασανιστήρια στην ΚΥΠ", ότι οι ίδιοι δεν γνώριζαν τίποτα για βασανιστήρια και πως "αν έπεφτε και κανένας μπάτσος θα έπεφτε στην Ασφάλεια που ήταν αρμόδια για τις ανακρίσεις".
Όσοι κινούσαν τα αόρατα νήματα για να σώσουν τους δολοφόνους του Τσαρουχά από την απόδοση δικαιοσύνης, κατέβαλαν αγωνιώδεις προσπάθειες ώστε να μην αποκαλυφθούν οι ηθικοί αυτουργοί της αποτρόπαιης εκείνης υπόθεσης. Ήταν χαρακτηριστική η κατάθεση στο δικαστήριο του αστυνομικούς της Ασφάλειας Χατζηθεοδώρου, που ήταν στην ομάδα η οποία συνέλαβε τον Τσαρουχά και ο οποίος ανέφερε ότι ο δικαζόμενος Καραμπέρης έδωσε εντολή σε όλους να μην αποκαλύψουν τον τόπο και τον τρόπο θανάτου του Τσαρουχά "για να μην εκτεθεί ο στρατός". Καθώς όπως έλεγαν οι ανώτεροί του, "αν μαθευτεί ότι ο Τσαρουχάς πέθανε στην ΚΥΠ θα μας κρεμάσουν όλους".
Σχετικά με την προσπάθεια συγκάλυψης των πραγματικών γεγονότων της δολοφονίας του βουλευτή της Αριστεράς, ήταν και η κατάθεση του επικεφαλής των βασανιστών της Εθνικής Ασφάλειας Θεσσαλονίκης, Ανθυπασπιστή Βασίλη Καραμήτσου ο οποίος σε μία - ίσως μοναδική στη ζωή του- κρίση ειλικρίνειας, άρχισε να μιλάει για τους στρατηγούς που προετοίμασαν τη δολοφονία Τσαρουχά και ονόμασε μερικούς από τους εκτελεστές, απειλώντας με περισσότερες αποκαλύψεις κατά την πρόοδο της δίκης. Μετά από αυτό, φυγαδεύτηκε αμέσως στο εξωτερικό, αν και προφυλακισμένος, κάτω από μυστηριώδεις συνθήκες και ίσως, παρά τη θέλησή του.
Ο ίδιος ο πανίσχυρος κατά τη δικτατορία αρχηγός της ΚΥΠ Βόρειας Ελλάδας, Στέφανος Καραμπέρης, που υπήρξε μέλος της λεγόμενης "Επαναστατικής Επιτροπής" της χούντας ισχυρίστηκε στην απολογία του ότι το δολοφονημένο στέλεχος της Αριστεράς δεν κακοποιήθηκε, για να προσθέσει υποκριτικά: "Ο θάνατος του Τσαρουχά συνεκλόνισε όλους μας και ιδιαιτέρως εμένα ψυχικώς, ο οποίος έχω ιδιαιτέραν ευαισθησίαν εις την ζωήν του ανθρώπου. Ήταν στο στόχαστρο της Εθνοσωτηρίου Επαναστάσεως το ΚΚΕ γιατί διενεργούσε κατασκοπεία εις βάρος της Ελλάδας".

Στους καταδικασθέντες αξιωματικούς επιβλήθηκαν οι παρακάτω ποινές: στον υποστράτηγο Στέφανο Καραμπέρη, διοικητή της ΚΥΠ, κάθειρξη 10 χρόνων και 9 μηνών (μετά την έφεση 5 χρόνια), στον υποστράτηγο Φωκίωνα Καραπάνο, πρόεδρο του Έκτακτου Στρατοδικείου Θεσσαλονίκης, φυλάκιση 5 χρόνων (μετά την έφεση 3 χρόνια), στον υποστράτηγο Δημήτριο Τασσόπουλο, διοικητή της 87ης Στρατιωτικής Διοίκησης, φυλάκιση ενός χρόνου, στον υποστράτηγο Χωροφυλακής Δημήτριο Σταματόπουλο, διοικητή της Εθνικής Ασφάλειας Θεσσαλονίκης, φυλάκιση ενός χρόνου και στο συνταγματάρχη Σταύρο Αναστασιάδη, αξιωματικό της ΚΥΠ στη Θεσσαλονίκη, φυλάκιση 22 μηνών.«Η υπόθεση Τσαρουχά υπήρξε απόρροια καταστάσεων διαστρεβλωτικών του φρονήματος και της ηθικής συνείδησης αυτών των ανθρώπων», υπογράμμισε ο εισαγγελέας της έδρας Σπύρος Κανίνιας (φωτ. δεξιά). Αποτίοντας φόρο τιμής στη μνήμη του δολοφονημένου βουλευτή και σημαίνοντος στελέχους του αντιδικτατορικού αγώνα, ο εισαγγελέας  τόνιζε δικαιολογημένα και εκφράζοντας το περί δικαίου αίσθημα ότι  «την ώρα που ο Τσαρουχάς ενταφιάζεται  στην ελληνική γη, ενταφιάζεται ηθικώς η δικτατορία».

* Τα στοιχεία είναι από το βιβλίο μου "Οι μεγάλες πολιτικές δολοφονίες στη Θεσσαλονίκη του 20ου αιώνα", που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΙΑΝΟΣ