Του Αντώνη Βόμβα*
Στη διάσκεψη του Μονάχου τον περασμένο Φεβρουάριο ο αντιπρόεδρος των ΗΠΑ, κ. Βανς, υποστήριξε ότι η ελευθερία του λόγου βρίσκεται σε υποχώρηση στην Ευρώπη. Επικαλέστηκε συγκεκριμένα παραδείγματα: την ακύρωση από το Συνταγματικό Δικαστήριο της Ρουμανίας του πρώτου γύρου των εκλογών για την ανάδειξη προέδρου, τις αστυνομικές έρευνες στη Γερμανία κατά προσώπων για αναρτήσεις λόγου μίσους και βίας κατά γυναικών στο διαδίκτυο, την καταδίκη από σουηδικό ποινικό δικαστήριο ενός προσώπου για προσβολή της μουσουλμανικής κοινότητας, μεταξύ άλλων, με το κάψιμο του Κορανίου, την καταδίκη από αγγλικό ποινικό δικαστήριο ενός προσώπου για παραβίαση του νόμου περί απαγόρευσης διαμαρτυριών εντός της «προστατευόμενης ζώνης» γύρω από μια «κλινική άμβλωσης», τη διανομή ενημερωτικών επιστολών για το περιεχόμενο νομοθετικών περιορισμών από την τοπική κυβέρνηση της Σκοτίας σε πολίτες που διαμένουν σε τέτοιες «προστατευόμενες ζώνες».
Η επιλογή των παραδειγμάτων δεν ήταν τυχαία: αφορούσαν την επιβολή κυρώσεων σε πρόσωπα που υποστηρίζουν ιδέες, τις οποίες, λιγότερο ή περισσότερο, φαίνεται να ενστερνίζεται ο αντιπρόεδρος των ΗΠΑ, όπως την άρση κάθε περιορισμού στη διατύπωση λόγου μίσους ή την κατάργηση του δικαιώματος των γυναικών να επιλέγουν ελεύθερα τον τερματισμό μιας κύησης.
Η απόλυτη και ισοπεδωτική αυτή κριτική παραβλέπει τον τρόπο λειτουργίας του κράτους δικαίου στην Ευρώπη και προσβάλλει τη διαρκή προσπάθεια των ευρωπαϊκών θεσμών, ιδίως των δικαστηρίων, για την αποτελεσματική προστασία της ελευθερίας της έκφρασης. Στην ευρωπαϊκή δικαιοταξία το δικαίωμα της ελευθερίας της έκφρασης κατέχει προεξάρχουσα θέση λόγω της σημασίας του για τη λειτουργία της δημοκρατίας, χωρίς να ανάγεται σε υπέρτατο έννομο αγαθό που υπερισχύει πάντα κάθε άλλου.
Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου στο άρθρο 10 κατοχυρώνει το δικαίωμα της ελευθερίας της έκφρασης, προβλέποντας ότι είναι δυνατή η επιβολή περιορισμών σε αυτό με διάταξη νόμου για την επιδίωξη συγκεκριμένων σκοπών, όπως η ασφάλεια, η πρόληψη του εγκλήματος, η προστασία της υπόληψης και των δικαιωμάτων τρίτων κ.ά., εφόσον οι περιορισμοί κρίνονται στη συγκεκριμένη περίπτωση αναγκαίοι για μια δημοκρατική κοινωνία. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έχει αναπτύξει πλούσια νομολογία σχετικά με το περιεχόμενο των περιορισμών, ενώ σε πολλές περιπτώσεις έχει επικαλεστεί το άρθρο 17 της ΕΣΔΑ περί απαγόρευσης κατάχρησης δικαιώματος, για να αρνηθεί την προστασία στην έκφραση απόψεων ενάντια στις αξίες της Σύμβασης, όπως όσων υποδαυλίζουν το μίσος ή τη βία.
Τα άρθρα 11, 52 και 54 του Χάρτη Θεμελιωδών Ελευθεριών της Ε.Ε. κατοχυρώνουν με παρόμοιο τρόπο την ελευθερία της έκφρασης σε επίπεδο ενωσιακού δικαίου, ενώ στην εθνική έννομη τάξη μας σε αυτήν θεσπίζεται στο άρθρο 14 παρ. 1 σε συνδυασμό με το άρθρο 25 παρ. 1 και 3 του Συντάγματος. Αλλά και στις ΗΠΑ η Πρώτη Τροπολογία του Συντάγματος («Το Κογκρέσο δεν θα θεσπίσει νόμο που θα περιορίζει την ελευθερία του λόγου ή του Τύπου») έχει ερμηνευτεί από τη νομολογία των δικαστηρίων τους ότι δεν προστατεύει συμπεριφορές στις οποίες ο λόγος που διατυπώνεται προσβάλλει δικαιώματα τρίτων ή το δημόσιο συμφέρον.
Για τον λόγο αυτόν απαγορεύονται, π.χ., η ηθική αυτουργία σε έγκλημα, η απάτη, η συκοφαντική δυσφήμηση, η παιδική πορνογραφία, η απειλή, η παρακίνηση σε πράξεις βίας, η παραβίαση κρατικού ή εταιρικού απορρήτου κ.ά. Το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ έχει κρίνει ότι δεν αντίκειται στη συνταγματική προστασία της ελευθερίας του λόγου η επιβολή περιορισμών στις διαμαρτυρίες σε συγκεκριμένη ζώνη ασφαλείας (buffer zone) γύρω από κλινικές εκτρώσεων ή η απαγόρευση της καύσης σταυρών με τον σκοπό εκφοβισμού. Στα δικαστήρια, επομένως, εναπόκειται η τελική κρίση σχετικά με το επιτρεπτό των επιβαλλόμενων περιορισμών στην ελευθερία της έκφρασης.
Πέραν τούτων, πολλά από όσα συμβαίνουν στις ΗΠΑ τον τελευταίο καιρό σε σχέση με την ελευθερία της έκφρασης φαντάζουν εξωπραγματικά για τα ευρωπαϊκά δεδομένα: ο αποκλεισμός του Assosiated Press από τις δηλώσεις του προέδρου στο Οβάλ Γραφείο και στο Air Force One, διότι δεν αποκαλεί τον Κόλπο του Μεξικού «Κόλπο της Αμερικής», η διακοπή της λειτουργίας ή χρηματοδότησης κρατικών μέσων ενημέρωσης («Φωνή της Αμερικής», NPR, PBS) λόγω υποστήριξης «μη αρεστών» θέσεων, η άσκηση αγωγών από τον Πρόεδρο κατά μέσων ενημέρωσης (CNN, CBS, ABC) για επικριτικά τους δημοσιεύματα με αίτημα επιδίκασης υπέρογκων ποσών χρηματικής ικανοποίησης, η επιβολή κυρώσεων σε βάρος του πανεπιστημίου Harvard λόγω μη συμμόρφωσης με το αίτημα της κυβέρνησης να συμμετέχει στη λήψη αποφάσεων σχετικά (μεταξύ άλλων) με τον καθορισμό του περιεχομένου των σπουδών ή την κατεύθυνση της έρευνας, οι κυρώσεις σε δικηγορικές εταιρείες λόγω παροχής υπηρεσιών σε πρόσωπα που αντιπαρατάχθηκαν στον πρόεδρο, η ανάκληση της άδειας παραμονής και η απέλαση αλλοδαπών φοιτητών λόγω δημόσιας έκφρασης απόψεων σχετικά με το παλαιστινιακό ζήτημα κ.ά.
Ο κ. Βανς έχει δηλώσει επανειλημμένως ότι τα πανεπιστήμια και οι καθηγητές τους είναι ο «εχθρός», ενώ ο Αμερικανός πρόεδρος έχει χαρακτηρίσει στο παρελθόν τα μέσα ενημέρωσης ως «εχθρούς του λαού» και ως διασπορείς «ψευδών ειδήσεων». Η απαξιωτική αντιμετώπιση ιδίως των θεσμών των πανεπιστημίων και των μέσων ενημέρωσης συνιστά ουσιώδη απόκλιση από τα ήθη των ευρωπαϊκών κοινωνιών και δημιουργεί εύλογες ανησυχίες σε κάθε δημοκρατικά σκεπτόμενο πολίτη. Ο κρίσιμος για τη λειτουργία της δημοκρατίας ρόλος τους δεν είναι να ικανοποιούν ή να κολακεύουν τους φορείς της εξουσίας αλλά να τους ελέγχουν. Για τον λόγο αυτόν και περιλαμβάνονται, διαχρονικά, στους πρώτους στόχους κάθε αυταρχικής κυβέρνησης.
* Ο Αντώνης Βόμβας είναι Πρωτοδίκης. Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών.