Δημοσιογραφικός Κώδικας Δεοντολογίας Τ/Ν

“Κώδικα Δεοντολογίας Παραγωγικής Τ/Ν για Δημοσιογράφους” θέσπισαν η Πανελλήνια Ομοσπονδία Ενώσεων Συντακτών (ΠΟΕΣΥ) και οι Ενώσεις μέλη της.
Ο Κώδικας παρουσιάστηκε το Σάββατο 1 Φεβρουαρίου 2025, σε συνεδρίαση του Γενικού Συμβουλίου της Ομοσπονδίας, από τον καθηγητή Δημοσίου και Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών Σπύρο Βλαχόπουλο, επικεφαλής της Επιτροπής που ασχολήθηκε με την κατάρτισή του.

Παρουσιάζοντας τον Κώδικα, ο καθηγητής Σπ. Βλαχόπουλος υπογράμμισε: «Ζούμε σε μία εποχή πού όλοι μιλάμε για τεχνητή νοημοσύνη. Είναι λάθος να πιστεύει κανείς ότι η τεχνητή νοημοσύνη είναι κάτι καινούργιο. Θυμάμαι χαρακτηριστικά ένα τεύχος του περιοδικού “Αντί” της δεκαετίας του 1990, που διαφήμιζε ένα βιβλίο για την τεχνητή νοημοσύνη. Άρα δεν είναι κάτι καινούργιο, σε αντίθεση με ό,τι πιστεύεται. Ωστόσο έχει λάβει πάρα πολύ μεγάλες διαστάσεις και βέβαια λόγω της εξέλιξης της τεχνολογίας τείνει να δημιουργήσει ίσως και ανεξέλεγκτες καταστάσεις.
Και θα προσθέσω, για να καταλάβουμε το μέγεθος του προβλήματος, ότι δεν είναι καθόλου σαφές τι είναι τεχνητή νοημοσύνη. Ακόμα δεν υπάρχει ομοφωνία στην επιστήμη, ακόμα και για το τι μπορεί να οριστεί ως τεχνητή νοημοσύνη. Πολλοί λένε ότι τεχνητή νοημοσύνη είναι εφαρμογές, είναι οι εφαρμογές εκείνης της τεχνητής νοημοσύνης όπου μία εφαρμογή σκέφτεται αυτόνομα. Αυτό αμφισβητείται, αφού  και στις εφαρμογές της τεχνητής νοημοσύνης είναι οι άνθρωποι οι οποίοι βρίσκονται πίσω από αυτές και δίνουν τα in put. Άρα δεν είναι αυτό που πιστεύεται· ότι η τεχνητή νοημοσύνη είναι κάτι το οποίο σκέφτεται αυτόνομα, μία μηχανή πού σκέφτεται αυτόνομα. Το ζήτημα είναι, ότι ο κόσμος αλλάζει και εμείς πρέπει να αντιδράσουμε. Και οι δημοσιογράφοι και οι νομικοί και όλοι οι επαγγελματικοί κλάδοι να πρέπει να προσαρμοστούν στην πραγματικότητα της τεχνητής νοημοσύνης.
Τι πρέπει να γίνει; Το πρώτο πράγμα το οποίο μας απασχολεί είναι ποιο είναι το θεσμικό εργαλείο για να αντιμετωπίσουμε τα θέματα της τεχνητής νοημοσύνης. Είναι ο Νόμος; Είναι το Δίκαιο; Εδώ πρέπει να σας πω ότι κατά την άποψή μου δεν είναι ο Νόμος και το Δίκαιο. Υπάρχουν βέβαια πάρα πολλά νομοθετήματα, ιδίως σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης. Έχετε ακούσει για το AI Act και τα λοιπά, αλλά δεν ξέρω κατά πόσο βοηθάνε. Έως τώρα υπήρχε η γενική αντίληψη ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση ρυθμίζει, οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής παράγουν και η Κίνα κοπιάρει. Ήδη όμως η Κίνα δεν κοπιάρει μόνον, αλλά και παράγει. Το να νομίζουμε λοιπόν ότι θα λύσουμε όλα τα θέματα με ρυθμίσεις, είναι κάτι το οποίο μάλλον δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.
Υπάρχουν πάρα πολλά ζητήματα. Οι νόμοι συνήθως έχουνε συγκεκριμένη μορφή και αυτό είναι το πρόβλημα με την τεχνολογία. Δεν μπορείς να θεσπίσεις κανόνες οι οποίοι έχουνε συγκεκριμένη μορφή, λεπτομερειακές διατάξεις, γιατί αυτοί οι κανόνες πού έχουνε λεπτομερειακές διατάξεις είναι πολύ συγκεκριμένοι και θα ξεπεραστούν πάρα πολύ γρήγορα εκ των πραγμάτων. Άρα λοιπόν τι είναι αυτό το οποίο θα πρέπει να γίνει;
Να θεσπιστούν οι γενικοί κανόνες οι οποίοι θα θέτουν τις κατευθύνσεις, προσαρμοζόμενοι στις συνεχείς εξελίξεις ιδίως της τεχνολογίας. Ποιο είναι το εργαλείο εκείνο με το οποίο μπορεί να γίνει;
Ο Κώδικας Δεοντολογίας, που  πέραν όλων των άλλων έχει το πολύ μεγάλο πλεονέκτημα ότι προσαρμόζεται στις ιδιαιτερότητες, στις ειδικές συνθήκες του κάθε λειτουργήματος».
Συνεχίζοντας ο καθηγητής, αφού επισήμανε ότι «οι δημοσιογράφοι είναι ο πρώτος επαγγελματικός κλάδος που αποφάσισε να θεσπίσει κώδικα δεοντολογίας για τις εφαρμογές της τεχνητής νοημοσύνης», διατύπωσε το ερώτημα: «Τώρα θα μου πείτε, αυτός ο κώδικας δεοντολογίας τι νομική μορφή έχει; Είναι νόμος; Είναι κανόνας δικαίου;
Η απάντηση είναι ότι ανήκει σ’ αυτό πού λέμε εμείς οι νομικοί soft law, δηλαδή στα ελληνικά ήπιο δίκαιο. Είναι κάτι το οποίο δεν είναι νόμος με την αυστηρή νομική έννοια, με την τυπική μορφή όπως είναι ο τυπικός νόμος πού ψηφίζει η Βουλή, η υπουργική απόφαση. Παράγει όμως έννομες συνέπειες. Πώς παράγει έννομες συνέπειες; Λαμβάνεται υπόψη όταν τεθεί ένα ζήτημα εφαρμογής τεχνητής νοημοσύνης. Άρα λοιπόν βλέπουμε ότι βρισκόμαστε σε ένα σύγχρονο, εύπλαστο αν θέλετε εργαλείο και όπου δεν υπάρχουν λεπτομερειακές διατάξεις, καθορίζει το γενικό πλαίσιο, παράγοντας έννομες συνέπειες. Είναι δηλαδή κάτι το οποίο είναι χρήσιμο και στη νομική πράξη, χωρίς όμως να κλείνει και να δημιουργεί στεγανά στις πολύ-πολύ γρήγορες εξελίξεις της τεχνολογίας.
Περιέχει έως και αυτονόητους κανόνες, αφού προφανώς ένας δημοσιογράφος δεν μπορεί να επαφίεται στις εφαρμογές της τεχνητής νοημοσύνης για πάρα πολλούς λόγους. Ο βασικός λόγος είναι ότι πρώτα απ’ όλα οι εφαρμογές της τεχνητής νοημοσύνης δεν λένε ποτέ όχι. Άρα λοιπόν ό,τι ζητήσεις θα το πουν και θα σου δώσουν απάντηση.
Εγώ όσες φορές έχω μπει σε εφαρμογές δεν μου έχουν πει ποτέ όχι, δίνουνε πάντοτε μία απάντηση. Είναι πολύ πιθανό να αναπαράγουν fake news. Περιορίζουν ακόμα και τον πλούτο της δημοσιογραφικής γλώσσας. Πρόβλημα όχι μόνο για το δημοσιογραφικό επάγγελμα, εφόσον η τεχνητή νοημοσύνη δεν μπορεί να αντιληφθεί το πλαίσιο εκφοράς του λόγου. Δηλαδή διαφορετικά χρησιμοποιείς μία λέξη όταν γράφεις ένα ρεπορτάζ, διαφορετικά όταν γράφεις ένα άρθρο γνώμης, είναι τελείως διαφορετικό το πλαίσιο.
Το διαπίστωσα στο Πανεπιστήμιο όταν κάναμε, τηλε-εξετάσεις.  Δώσαμε τα θέματα και πήραμε μερικά πολύ καλά γραπτά, με σωστές  απαντήσεις. Έλα όμως πού μέσα στην απάντηση έλεγε… “αγαπητοί μου σύνεδροι”. Θα μου πείτε φταίει και ο φοιτητής που δεν το άλλαξε, δεν το διάβασε πριν υποβάλει το γραπτό του. Έτσι ερχόμαστε στον πρώτο κανόνα, ο οποίος είναι ότι δεν το αποδεχόμαστε, το διαβάζουμε και το ελέγχουμε. Διαβάζουμε και ελέγχουμε την αξιοπιστία των πηγών από το οποίο προέρχεται. Ενημερωνόμαστε συνεχώς. Όλοι αυτοί είναι κανόνες γενικοί, αυτονόητοι κανείς θα μπορούσε να πει, αλλά καλό είναι να τους έχουμε πάντοτε υπόψη, οι οποίοι περιλαμβάνονται στον κώδικα δεοντολογίας για την τεχνητή νοημοσύνη πού τέθηκε υπόψη σας.
Να πω και το εξής, ένα μεγάλο πρόβλημα με τους κώδικες δεοντολογίας είναι πολλές φορές λίγο ο κόσμος τους φοβάται. Σου λέει πω, πω ένας κώδικας δεοντολογίας και αμέσως πάει το μυαλό του πού; Στο πειθαρχικό. Δεν είναι έτσι. Οι κώδικες δεοντολογίας προφυλάσσουν, άρα λοιπόν έχουν μία ευεργετική επίδραση και επίσης πρέπει να πω ότι σε πολλές περιπτώσεις όπως ο συγκεκριμένος είναι από τα πολύ θετικά βήματα, μπορεί να δημιουργήσει βήματα για περαιτέρω διεκδικήσεις.
Παραδείγματος χάριν στον κώδικα δεοντολογίας τίθεται το θέμα των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας, που γνωρίζω ότι  αυτή τη στιγμή  αποτελεί θέμα αιχμής για τον δημοσιογραφικό και γενικότερα για όλον τον πνευματικό.
Γενικώς ο κόσμος αλλάζει και ένας κώδικας δεοντολογίας δεν μπορεί να αλλάξει τα πάντα. Είναι προφανές. Δεν μπορεί να αντιμετωπίσει το θέμα το ενδεχόμενο της απώλειας θέσεων εργασίας οι οποίες προκύπτουν από τις εφαρμογές της τεχνητής νοημοσύνης. Μπορεί όμως να θέσει ένα πλαίσιο για διαφύλαξη της αξιοπιστίας του δημοσιογραφικού λειτουργήματος και αυτό είναι το οποίο προσπαθήσαμε να κάνουμε, λαμβάνοντας υπ’ όψη τα best practices, δηλαδή κώδικες δεοντολογίας άλλων χωρών, που αφορούν στα μέσα ενημέρωσης». 

Εξ άλλου, ένα από τα αιτήματα της 24ωης πανελλαδικής απεργίας που κήρυξαν στις 18 Φεβρουαρίου η ΠΟΕΣΥ και οι Ενώσεις μέλη της, ήταν η «θέσπιση  Δεσμευτικών Κανόνων για την Τεχνητή Νοημοσύνη στην Ενημέρωση», με στόχο την υιοθέτηση του κατωτέρω Κώδικα, που δημιουργήθηκε με βάση τον Κώδικα Δεοντολογίας της Ομοσπονδίας, τον Παγκόσμιο Χάρτη Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας και τον  Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Κώδικας Δεοντολογίας Παραγωγικής Τ/Ν για Δημοσιογράφους

1. Η Δημοσιογραφική Δεοντολογία αποτελεί πυξίδα για τον τρόπο αξιοποίησης της ΤΝ

α. Η ΤΝ δεν δύναται να υποκαταστήσει τον δημοσιογράφο και τον ρόλο του να ενημερώνει τους πολίτες παρέχοντας ποιοτική και αξιόπιστη πληροφόρηση με γνώμονα την αλήθεια.

β. Η ΤΝ  μπορεί να αποτελέσει εργαλείο αποκλειστικά και μόνον για την υποβοήθηση εκπλήρωσης της παραπάνω πρωταρχικής αποστολής των δημοσιογράφων. Η επιδίωξη και η επίτευξη αυτού του στόχου θα πρέπει να καθοδηγεί τις επιλογές τους όσον αφορά τα τεχνολογικά εργαλεία.

γ. Η χρήση και η ανάπτυξη συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης πρέπει να υποστηρίζει τις βασικές αξίες της δημοσιογραφικής δεοντολογίας, συμπεριλαμβανομένων της αλήθειας και της ακρίβειας, της διαφάνειας, της δικαιοσύνης, της αμεροληψίας, της ανεξαρτησίας, της μη βλάβης, της μη διάκρισης, της λογοδοσίας, του σεβασμού της ιδιωτικής ζωής και του απορρήτου των πηγών.

2. Συμμετοχή στην διακυβέρνηση της ΤΝ

α. Ως βασικοί θεματοφύλακες του δικαιώματος στην πληροφόρηση, οι δημοσιογράφοι, και οι Συνδικαλιστικές τους Οργανώσεις πρέπει να διαδραματίζουν ενεργό ρόλο στη διακυβέρνηση των συστημάτων ΤΝ και σε οποιαδήποτε θεσμική εποπτεία διακυβέρνησης και ρύθμισης της.

β. Οι δημοσιογράφοι πρέπει να διασφαλίζουν ότι η διακυβέρνηση της ΤΝ σέβεται τις δημοκρατικές αξίες και ότι η ποικιλότητα των ανθρώπων και των πολιτισμών αντικατοπτρίζεται στην ανάπτυξη της ΤΝ.

γ. Οι δημοσιογράφοι οφείλουν να διεκδικούν την συμμετοχή τους για την δημιουργία  εργαλείων ΤΝ που αναπτύσσονται από τα Μέσα, στα οποία εργάζονται ώστε να λαμβάνονται υπόψη οι δημοσιογραφικές αξίες κατά την δημιουργία τους.

3. Ενημέρωση και επιμόρφωση στην χρήση ΤΝ.

Οι δημοσιογράφοι οφείλουν να απέχουν στην καθημερινή εργασιακή τους πρακτική από την χρήση εργαλείων ΤΝ, για τα οποία δεν έχουν επιμορφωθεί και να απαιτούν να παραμείνουν στην αιχμή της γνώσης στον τομέα της ΤΝ.

4. Συντακτική Ευθύνη

α. Οι δημοσιογράφοι έχοντας τη συντακτική ευθύνη, συμπεριλαμβανομένης της χρήσης της ΤΝ για τη συλλογή, επεξεργασία ή διάδοση πληροφοριών είναι υπεύθυνοι και υπόλογοι για κάθε περιεχόμενο που δημοσιεύουν. Οι ευθύνες που συνδέονται με τη χρήση συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης θα πρέπει να προβλέπονται, να περιγράφονται και να ανατίθενται σε ανθρώπους, ώστε να διασφαλίζεται η τήρηση της δημοσιογραφικής δεοντολογίας και των συντακτικών κατευθυντήριων γραμμών.

β. Περιεχόμενο οποιασδήποτε μορφής, που έχει παραχθεί από ΤΝ θα πρέπει να αντιμετωπίζεται από τον δημοσιογράφο ως μη εξακριβωμένο, να ελέγχεται και να διασταυρώνεται.

γ. Οι δημοσιογράφοι έχουν την ευθύνη για την ακρίβεια της μετάδοσης πληροφοριών και οφείλουν να εφαρμόζουν όλες τις βέλτιστες επαγγελματικές πρακτικές πριν από την δημοσίευση περιεχομένου το οποίο έχει δημιουργηθεί με την βοήθεια ΤΝ.

δ. Με δεδομένο ότι ο δημοσιογράφος δημοσιοποιεί πληροφορίες των οποίων γνωρίζει την προέλευση, είναι αναγκαία η σε βάθος διερεύνηση στο μέτρο του δυνατού των πηγών που χρησιμοποιεί η ΤΝ.

5. Διαφάνεια και λογοδοσία στην χρήση ΤΝ

α. Οι δημοσιογράφοι πρέπει να προτιμούν τη χρήση αυθεντικού υλικού και καταγραφών για την απεικόνιση πραγματικών γεγονότων. Σε κάθε περίπτωση, οφείλουν να διασφαλίζουν σαφή και αξιόπιστη διάκριση μεταξύ του περιεχομένου, που προέρχεται από τη φυσική αποτύπωση του πραγματικού κόσμου (όπως φωτογραφίες, ηχογραφήσεις και βιντεοσκοπήσεις) και αυτού, που δημιουργείται ή τροποποιείται σημαντικά με τη χρήση συστημάτων ΤΝ. 

β. Η δημοσιοποίηση φωτογραφιών, βίντεο και τυχόν άλλου πολυμεσικού περιεχομένου που έχει παραχθεί με την βοήθεια τεχνητής νοημοσύνης πρέπει να σημαίνεται με ευκρίνεια, από τους δημοσιογράφους.

γ. Οι δημοσιογράφοι οφείλουν  να αποφεύγουν την παραπλάνηση του κοινού κατά τη χρήση τεχνολογιών ΤΝ. Ειδικότερα, θα πρέπει να απέχουν από τη δημιουργία ή τη χρήση περιεχομένου, που παράγεται από ΤΝ και μιμείται πραγματικές λήψεις και καταγραφές ή υποδύεται ρεαλιστικά πραγματικά άτομα.

δ. Οι δημοσιογράφοι οφείλουν να μην αποδέχονται την δημοσίευση παραποιημένων και αλλοιωμένων από ΤΝ δηλώσεων, φωτογραφιών, βίντεο και άλλων παραστάσεων και πρέπει να σέβονται την αρχή της ακριβούς χρήσης τους.

ε. Οι δημοσιογράφοι οφείλουν πάντα να υπερασπίζονται τις αρχές της ελεύθερης ειλικρινούς συλλογής και δημοσιοποίησης των ειδήσεων και να είναι διαφανείς προς τους πολίτες κατά την χρήση εργαλείων ΤΝ αναφέροντας με σαφήνεια τι είδους περιεχόμενο έχει δημιουργηθεί με την χρήση της.

στ. Οι δημοσιογράφοι οφείλουν να επιδεικνύουν την προσήκουσα προσοχή και κριτική στάση επαλήθευσης περιεχομένου έχοντας υπόψη ότι η δημιουργική ΤΝ διευκολύνει ακόμη περισσότερο την σκόπιμη διάδοση παραπληροφόρησης μέσω αλλοιωμένων λέξεων, φωτογραφιών, βίντεο ή ήχου, συμπεριλαμβανομένου περιεχομένου που μπορεί να μην έχει κανένα σημάδι αλλοίωσης και να φαίνεται ρεαλιστικό και αυθεντικό.

ζ. Οι δημοσιογράφοι δεσμεύονται να ενημερώνουν τους πολίτες για τις εξελίξεις στην ΤΝ και τις επιπτώσεις της με ακρίβεια και κριτικό πνεύμα.

6. Εμπιστευτικότητα κατά την χρήση της ΤΝ

α. Οι δημοσιογράφοι οφείλουν στο πλαίσιο της προστασίας των πηγών τους να μην χρησιμοποιούν εμπιστευτικά και ευαίσθητα στοιχεία σε ευρείας χρήσης εργαλεία ΤΝ προκειμένου να διασφαλίσουν το απόρρητο των πηγών.

β. Οι δημοσιογράφοι που εμπλέκονται σε διαδικασία εκπαίδευσης μοντέλων ΤΝ ή δημιουργίας περιεχομένου με την χρήση δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα,  οφείλουν να λαμβάνουν υπόψη την σχετική νομοθεσία.

7. Αμεροληψία και αποφυγή διακρίσεων

Οι δημοσιογράφοι οφείλουν, αναγνωρίζοντας ότι η ΤΝ είναι πιθανόν να περιέχει μη αμερόληπτο περιεχόμενο, να ελέγχουν και να διασφαλίζουν τη μη διάδοση πληροφοριών ή απόψεων, που καλλιεργούν μίσος ή προκαταλήψεις. Να καταβάλλουν κάθε δυνατή προσπάθεια αποφυγής της διάδοσης των διακρίσεων βάσει φυλής, φύλου, σεξουαλικού προσδιορισμού, γλώσσας, θρησκείας, αναπηρίας, πολιτικών και άλλων απόψεων καθώς και εθνικής, κοινωνικής ή εθνοτικής προέλευσης.

8. Σεβασμός Κανόνων Δεοντολογίας και δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας

Οι δημοσιογράφοι και τα θεσμικά τους όργανα οφείλουν να διεκδικούν από τους ιδιοκτήτες των συστημάτων ΤΝ να αναφέρουν τις πηγές, να σέβονται τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας και να παρέχουν δίκαιη αποζημίωση στους κατόχους δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένων και των δημοσιογράφων. Οι κάτοχοι δικαιωμάτων πρέπει να εξαρτούν την επαναχρησιμοποίηση του περιεχομένου τους από τα συστήματα ΤΝ από τον σεβασμό της ακεραιότητας των πληροφοριών και των θεμελιωδών αρχών της δημοσιογραφικής δεοντολογίας.

9. Ηθικές Αρχές στην Χρήση της ΤΝ

Οι δημοσιογράφοι οφείλουν να απαιτούν από τους δημοσιογραφικούς Οργανισμούς την χρήση εφαρμογών ΤΝ  με βάση ηθικές κατευθυντήριες γραμμές, δίνοντας προτεραιότητα στο δημόσιο συμφέρον, στον πλουραλισμό στο περιεχόμενο και στην αξία της δημοσιογραφικής ενημέρωσης και να απαιτούν την τακτική ενημέρωση και έλεγχο των συστημάτων ΤΝ για βελτίωση της ακρίβειας και της ηθικής συμμόρφωσης.

10. Μηχανισμοί Αναφοράς και Ελέγχου.

Οι  δημοσιογράφοι και οι συνδικαλιστικές τους Οργανώσεις οφείλουν να επιδιώκουν την δημιουργία Επιτροπών Ελέγχου και Δεοντολογικής Εξέτασης εντός των Δημοσιογραφικών Οργανισμών για να επιβλέπουν την χρήση της ΤΝ και να διασφαλίζουν, ότι αυτή ευθυγραμμίζεται με τα δεοντολογικά πρότυπα ενώ παράλληλα, οφείλουν να καθιερώσουν μηχανισμούς για την αναφορά και την αντιμετώπιση των παραβιάσεων του παρόντος Κώδικα Δεοντολογίας, διασφαλίζοντας παράλληλα την συμμόρφωση σε αυτόν μέσω τακτικών ελέγχων και αναθεωρήσεων.