Μετά από το σεισμό του 1999, για να προληφθεί η άναρχη οικιστική ανάπτυξη,
το 2001 η Νέα Φιλαδέλφεια χαρακτηρίστηκε παραδοσιακός οικισμός. Και δεν πνίγηκε στο τσιμέντο…
Στην πρώτη ανάρτηση στην ιστοσελίδα (https://www.syntaktisylis.gr/selides/apo-te-philadelpheia-sto-athletiko-reportage), έγγραφα για το πρώιμο ξεκίνημά μου στη δημοσιογραφία σημειώνοντας ότι «το 1958 εκδόθηκε στη γειτονιά μου, τη Ν. Φιλαδέλφεια, η 15νθήμερη τοπική εφημερίδα «Φιλαδέλφεια», με εκδότη – διευθυντή τον συντοπίτη μου 22χρονο δημοσιογράφο Κώστα Μπαζαίο που εργαζόταν στην «Αθηναϊκή», φοιτώντας παράλληλα στην Πάντειο», ο οποίος μου έδωσε την ευκαιρία «να συνεργαστώ με την εφημερίδα. Κυρίως να πηγαίνω λίγο πριν από κάθε έκδοση στα ληξιαρχεία των Δήμων Ν. Φιλαδέλφειας και Ν. Χαλκηδόνας για να “παίρνω” γάμους, γέννες, βαφτίσια, θανάτους για να καθιερώσουμε στήλη “Αλλαγές στη ζωή μας”. Η … πρώτη μου στήλη. Ταυτόχρονα θα πήγαινα και στο Αστυνομικό Τμήμα για ειδήσεις του αστυνομικού δελτίου».
Την Τετάρτη 28/5/2025, μιλώντας στη Νέα Φιλαδέλφεια, στο Δημοτικό Ελεύθερο Ανοικτό Πανεπιστήμιο του Δήμου, με θέμα «Μέρες Προσφυγικής Παράδοσης», αναφέρθηκα στο πρώτο «ζωντανό» ρεπορτάζ μου στην ίδια εφημερίδα – που θα μπορούσα να το πω και γκάλοπ, αν γνώριζα τότε τον όρο…
Τότε, που στο προάστειό μας τα ελάχιστα εμπορικά καταστήματα φυτοζωούσαν και οι ντόπιοι αποκαλούσαν τη Φιλαδέλφεια «ξενοδοχείο ύπνου και φαγητού», ζηλεύοντας τη γειτονική Ν. Ιωνία που έσφυζε από εμπορική κίνηση.
Η ιδέα του ρεπορτάζ είχε γεννηθεί από την εικόνα των συμπολιτών μας που κατέβαιναν το μεσημέρι από το λεωφορείο, γυρίζοντας από τη δουλειά τους στην Αθήνα, φορτωμένοι με τρόφιμα· ακόμη και με ψωμί, λες και στη γειτονία μας δεν υπήρχαν φούρνοι.
Στήθηκα λοιπόν στο τέρμα του λεωφορείου και όποιον έβλεπα φορτωμένο τον ρωτούσα: «Γιατί δεν ψωνίζετε από τον τόπο μας;»
Οι περισσότερες απαντήσεις ήταν «δουλεύουμε και κυκλοφορούμε πιο πολύ στην Αθήνα και μας βολεύει». Ακόμη και για το ψωμί υπήρχε εξήγηση: Κοντά στην αφετηρία του λεωφορείου βρισκόταν το μεγάλο και διάσημο αρτοποιείο “Λαύριο”. Φυσικά η δημοσιογραφική έρευνα δεν άλλαξε συνήθειες στους Φιλαδελφειώτες. Απέφερε όμως μερικές διαφημίσεις καταστημάτων της πόλης, στην τοπική εφημερίδα…
Ολόκληρη η ομιλία στο ΔΕΑΒ: «Η Μικρασία έχει γραφτεί στο υποσυνείδητο του Έλληνα σαν χαμένος Παράδεισος. Ακόμη και γι’ αυτούς που δεν έχουν ρίζες στα χώματα της Ιωνίας, όπως εμείς». Μια φράση που μου είπε πριν από 60 χρόνια ο αείμνηστος συμπατριώτης μου δημοσιογράφος και συγγραφέας Φάνης Κλεάνθης κι έμεινε βαθιά ριζωμένη μέσα μου· παρ’ ότι εγώ δεν είχα γεννηθεί στα «άγια χώματα» όπως εκείνος, αλλά στην προσφυγική Ν. Φιλαδέλφεια. Με πατέρα Μικρασιάτη και μητέρα από την Κωνσταντινούπολη.
Βρεθήκαμε ωστόσο σ’ ένα τόπο με πολλά κοινά με την Ιωνία, όπως έχουν επισημάνει πολλά χρόνια πριν, δύο σπουδαίοι Ίωνες. Κατ’ αρχάς ο γεννημένος στην Αλικαρνασσό γύρω στο 484 π.Χ. Ηρόδοτος, που έγραψε: «Από όλους τους ανθρώπους που γνώρισα, οι Ίωνες έχουν ιδρύσει τις πόλεις τους στον καλύτερο τόπο, ο ουρανός είναι πεντακάθαρος και το κλίμα εξαιρετικό. Σύμφωνα με τον “πατέρα της Ιστορίας”, «η ύψιστη των αρετών της Ιωνίας είναι το εξαίρετο κλίμα και ο διαυγής ουρανός που σκεπάζει ανάλαφρα τις πόλεις των Ιώνων».
Δυο χιλιάδες τετρακόσια χρόνια αργότερα, ο Γιώργος Σεφέρης, Μικρασιάτης κι αυτός, γεννημένος το 1900, επιστρέφοντας για λίγες μέρες στη Σμύρνη έγραφε στο ημερολόγιό του: «Από το μεγάλο παράθυρο της κάμαράς μας, η θάλασσα και όλο το αμφιθέατρο του κόλπου της Σμύρνης από τα Δυο Αδέρφια ως τον όρμο του Μπουρνόβα. Κοιτάζω, δε χορταίνω να κοιτάζω. Το βρίσκω τόσο φυσικό που πέρασα από τούτα εδώ τα μέρη στην Αττική, έχουν τόση συγγένεια, την ίδιαν ατμόσφαιρα, τον ίδιο μύθο, θαρρείς πως και οι θεοί σε κοιτάζουν με τον ίδιο νου».
Μόνο με την αλλοτινή Αττική και τον ουρανό της, μπορεί να συγκριθεί η Ιωνία· τουλάχιστον από έναν πρόσφυγα που λαχταρά να ξαναβρεί την ίδια ατμόσφαιρα, τον ίδιο μύθο, για να απαλύνει τον πόνο του Ξεριζωμού.
Οι πρόσφυγες της Μικράς Ασίας “μεγάλωσαν” την Ελλάδα
Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα φαινόμενα που χαρακτηρίζουν τη σύγχρονη ελληνική ιστοριογραφία είναι και ο τρόπος με τον οποίο προσεγγίζει τις συνέπειες που είχε για την ελληνική οικονομία η εισροή των προσφύγων μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Έτσι, ενώ η βιβλιογραφία που καλύπτει την οικονομική ιστορία του μεσοπολέμου αυξήθηκε, με ιδιαίτερη έξαρση το 2022 - στα 100 χρόνια από την καταστροφή - και παρά το γεγονός ότι ουδείς αμφισβητεί την ιδιαίτερη συμβολή των προσφύγων στη μεσοπολεμική ελληνική οικονομία, καμιά μονογραφία δεν έχει αποπειραθεί να μελετήσει επιστημονικά τη θέση και το ρόλο των προσφύγων στην οικονομική ανάπτυξη της Ελλάδας, μεταξύ των δύο πολέμων, με εξαίρεση ίσως το «Η Ελλάδα και η οικονομική κρίση του μεσοπολέμου» του Μαρκ Μαζάουερ.
Όλες οι σχετικές με το θέμα αναφορές, προέρχονται από κείμενα τα οποία πραγματεύονται ευρείες θεματικές· μεταξύ αυτών και άρθρο του ομιλούντος που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα “Ναυτεμπορική”, στην επέτειο των 100 χρόνων, με τίτλο «Οι πρόσφυγες της Μικράς Ασίας “μεγάλωσαν” την Ελλάδα». Το συγκεκριμένο κείμενο περιλαμβάνεται και στο βιβλίο μου “Ποιος σκότωσε τη Μεγάλη Ιδέα ”, το οποίο είναι αναρτημένο στην ιστοσελίδα του Δήμου. Χαρακτηριστική είναι η άποψη του αείμνηστου Λάζαρου Εφραίμογλου ότι «η ελληνική οικονομία παρουσιάζεται να μπαίνει, ουσιαστικά, σε μία δυναμική τροχιά, μόνον μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή». Ο Εφραίμογλου υπήρξε βουλευτής, πρόεδρος του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου της Αθήνας και είναι ο δημιουργός του Ιδρύματος "Μείζονος Ελληνισμού”.
Από το 1922 έχουν περάσει πάνω από 100 χρόνια. Οι τραγικές εικόνες των προσφυγικών πληθυσμών, στοιβαγμένων σε παραπήγματα, σε σκηνές, σε υγρά υπόγεια, έχουν αρχίσει αργά αργά να σβήνουν από τις μνήμες των Ελλήνων. Ευτυχώς στην πόλη μας, τη Νέα Φιλαδέλφεια, δημιουργήθηκε ένας πρότυπος οικισμός και δεν υπήρξαν τέτοιες εικόνες.
Αναμφίβολα, η ιστορία των προσφύγων αποτέλεσε την αρχή της επιτυχημένης κοινωνικής ένταξης και μεγάλης κοινωνικής ανόδου, ενός πληθυσμού που βρισκόταν σε πολύ δύσκολη οικονομική και κοινωνική θέση μετά την Καταστροφή του 1922. Θετικός παράγοντας, για την οικονομική ανάπτυξη που ακολούθησε τον ερχομό των προσφύγων στην Ελλάδα, είναι η απόδοση σε αυτούς ενός μεγάλου τμήματος της αγροτικής και αστικής γης, που ήταν εκείνη την εποχή διαθέσιμο στη χώρα.
Ταυτόχρονα, ξεκινά για την Ελλάδα μια νέα δυναμική διαδικασία αστικοποίησης, στην οποία συμμετέχουν και πρόσφυγες που εγκαθίστανται στα αστικά κέντρα. Αρκετοί, με ανώτερο επίπεδο εκπαίδευσης είχαν τη δυνατότητα να διορισθούν σε δημόσιες θέσεις.
Η Νέα Φιλαδέλφεια όπως την έζησα
Προτού αναφερθώ στο «τι έφεραν οι πρόσφυγες· τρόποι ζωής και σκέψης», που είναι το θέμα μας, δυο λόγια για τη Ν. Φιλαδέλφεια, η οποία γιορτάζει τα 100 χρόνια από τη δημιουργία της. Βρισκόμαστε σ’ ένα χώρο, Δεξαμενή τον λέγαμε παλιά, όπου απέναντι είναι το «σχολείο της Μερόπης» στο οποίο πήγα Νηπιαγωγείο και Δημοτικό κι εκεί απόκτησα και τους πρώτους μου φίλους. Στην αρχή του «δάσους», όπως λέγαμε οι Ποδονιφτιώτες το Άλσος, στην αναδάσωση του οποίου είχα πάρει μέρος ως πρόσκοπος.
Καταθέτοντας κατ’ αρχάς μαρτυρίες για τη Ν. Φιλαδέλφεια της νιότης μου, προσθέτω ότι μερικά τετράγωνα παρακάτω ήταν το πατρικό μου σπίτι, δίπλα στην “Αίγλη”· ένα από τα τρία ιστορικά καφενεία του συνοικισμού, στο οποίο γίνονταν και χοροεσπερίδες. Τα άλλα δυο ήταν το “Κρυστάλ” και το “Βυζάντιο”, στην πλατεία Πατριάρχου. Κανένα δεν υπάρχει πια, όπως δεν υπάρχουν τα άλλα στέκια της εποχής: τα ζαχαροπλαστεία “Κρίνος”, του κυρίου Τάσου, και του “Γεωργούτη”. Η ΕΒΓΑ του Κανάκη, από την πλατεία πήγε στη Σπηλιά, γνώρισε δόξες κι αλλαξε το ονομά της της στάσης. Υπήρχαν βέβαια ταβέρνες κι εστιατόρια, όπως ο διαχρονικός Λουκιδέλης, που ξεκίνησε από μπακάλικο, τα “Αμπελάκια”, του Κανίογλου, οι “Γιάννηδες”, το “Πάνθεον” και η περιβόητη “Σπηλιά”, που μέχρι πρόσφατα τη θύμιζε η ομώνυμη στάση· τώρα κι αυτή άλλαξε κι έγινε “Στάση Κανάκη”. Οι νεότεροι νοικιάζαμε ποδήλατα από τον Μισαηλίδη και τον Αναγνωστάκη.
Τα εμπορικά καταστήματα ήταν ελάχιστα και φυτοζωούσαν. Μόνο μπακάλικα, φούρνοι, 2-3 κρεοπωλεία, ένα ψαράδικο, κάποια μανάβικα – που τα ανταγωνίζονταν οι πλανόδιοι με τα κάρα ή τα γαϊδουράκια –, το ποτοποιείο του Μανουσόπουλου και το καφεκοπτείο του Μακρή· γι’ αυτό οι ντόπιοι αποκαλούσαν τη Φιλαδέλφεια «ξενοδοχείο ύπνου και φαγητού», ζηλεύοντας τη γειτονική Ν. Ιωνία που έσφυζε από εμπορική κίνηση.
Το «γιατί» υπήρξε αντικείμενο ενός από τα πρώτα μου ρεπορτάζ στην τοπική εφημερίδα “Φιλαδέλφεια”, από την οποία ξεκίνησα τη δημοσιογραφική μου καριέρα – μαθητής ακόμα –, πριν από 66 χρόνια. Η ιδέα του ρεπορτάζ είχε γεννηθεί από την εικόνα των συμπολιτών μας που κατέβαιναν το μεσημέρι από το λεωφορείο, γυρίζοντας από τη δουλειά τους στην Αθήνα, φορτωμένοι με τρόφιμα· ακόμη και με ψωμί, λες και στη γειτονία μας δεν υπήρχαν φούρνοι. Στήθηκα λοιπόν στο τέρμα του λεωφορείου και όποιον έβλεπα φορτωμένο τον ρωτούσα: «Γιατί δεν ψωνίζετε από τον τόπο μας;»
Οι περισσότερες απαντήσεις ήταν «δουλεύουμε και κυκλοφορούμε πιο πολύ στην Αθήνα και μας βολεύει». Ακόμη και για το ψωμί υπήρχε εξήγηση: Κοντά στην αφετηρία του λεωφορείου βρισκόταν το μεγάλο και διάσημο αρτοποιείο “Λαύριο”. Φυσικά η δημοσιογραφική έρευνα δεν άλλαξε συνήθειες στους Φιλαδελφειώτες. Απέφερε όμως μερικές διαφημίσεις καταστημάτων της πόλης, στην τοπική εφημερίδα…
Ολοκληρώνοντας την εικόνα, θα αναφερθώ στους δυο κινηματογράφους μας: ο “Βόσπορος” και το “Ηρώδειο” το καλοκαίρι, μόνον ο δεύτερος το χειμώνα. Αργότερα υπήρξαν κι άλλοι, κυρίως θερινοί· τώρα δεν έχει απομείνει κανένας χειμερινός. Το “Ηρώδειο” υπάρχει πια σαν όνομα στάσης λεωφορείου.
Γιαγιά Μέλη: το ταξίδι από τη Σμύρνη στον Ποδονίφτη
Υπενθυμίζω ότι ο τότε συνοικισμός μας πήρε το όνομά του από τη Φιλαδέλφεια της Μικράς Ασίας - Αλασεΐρ η τούρκικη ονομασία -, από όπου καταγόταν ο συμπολίτης μας δικηγόρος και πολιτευτής Παναγιώτης Διαμαντόπουλος, ο οποίος θεωρείται «ανάδοχος» της πόλης. Εγγονή του, η γεννημένη στη Ν. Φιλαδέλφεια πολυγραφότατη συγγραφέας Μελίτα Διαμαντοπούλου – Αδάμ, αδελφή του συμμαθητή μου, στο σχολείο της Μερόπης, Τζώρτζη Διαμαντόπουλου. Στο βιβλίο της « Η ΓΙΑΓΙΑ ΜΕΛΗ, το ταξίδι από τη Σμύρνη στη Νέα Φιλαδέλφεια», εικονογραφεί αδρά και γλαφυρά τα πρώτα χρόνια της πόλης μας.. Μερικά αποσπάσματα του βιβλίου, αρχίζοντας με απεικόνιση του κεντρικού δρόμου μας: «Μπροστά υπήρχε πεζοδρόμιο – και πεζόδρομος – πού χωριζόταν από τη λεωφόρο Δεκελείας με πανύψηλα δέντρα και ένα χαντάκι, για τα νερά της βροχής».
Σε άλλο σημείο η συγγραφέας μιλάει για την εγκατάσταση στη Ν. Φιλαδέλφεια: «Πόσο μεγάλη ήταν η συγκίνηση όταν, πέντε χρόνια μετά τον ξεριζωμό, τον Σεπτέμβριο του 1927, η οικογένεια βρέθηκε με το “παραχωρητήριο” στο χέρι και με το δικαίωμα μιας αληθινής κατοικίας, στον εκτός σχεδίου της πόλεως των Αθηνών προσφυγικό συνοικισμό του Ποδονίφτη! Αυτή ήταν μία περιοχή όπου λημέριαζαν τσομπάνηδες, ληστές και νομάδες. Το ρυμοτομικό σχέδιο του Ποδονίφτη, πρότυπο αγγλικής κωμόπολης, είχε κέντρο του τον καρόδρομο πού οδηγούσε στα θερινά ανάκτορα του Τατοΐου. Τη σημερινή λεωφόρο Δεκελείας.
Πρωταρχικό μέλημα, το χτίσιμο μιας παραγκούλας πού ήταν αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Η εκκλησία – παράγκα στήθηκε από τους πρώτους-πρώτους κατοίκους με σανίδες και με εικόνες που είχαν μεταφέρει από την Μικρά Ασία. Πολύ σύντομα, το μικρό εκκλησάκι παραχώρησε τη θέση του στη μεγαλόπρεπη εκκλησία πού απέπνεε την αρχοντιά της προσφυγιάς και δέσποζε στην περιοχή. Ο συνοικισμός είχε και Δημοτικό Σχολείο, παράγκα και αυτό, με τρεις τάξεις και ένα γραφείο. Το σχολείο μας, το λέγανε “του Σπαθάρη”, γιατί αυτός δώρισε στο κράτος το οικόπεδό του και, πλούσιος καθώς ήταν, έφτιαξε και την παράγκα. Είχε ακόμα και Γυμνάσιο για αγόρια και κορίτσια. Αργότερα, με πρωτοβουλία των κατοίκων, έγινε και Νυχτερινή Σχολή.
Οι Κωνσταντινουπολίτες ήσαν οι πρώτοι πού έφτιαξαν μία φιλοπρόοδο λέσχη, το 1930, για να συναντιώνται και να μην χαθούν. Ακόμα, σε μια αλάνα στην άκρη του συνοικισμού, ίδρυσαν ένα στάδιο, του οποίου τα θεμέλια μπήκαν επτά χρόνια αργότερα και ονομάστηκε Αθλητική Ένωση Κωνσταντινουπόλεως, (Α.Ε.Κ), με σημαία τον δικέφαλο Βυζαντινό αετό. Οι Σμυρνιοί ήσαν οι πρώτοι πού ίδρυσαν, το 1929, την ομάδα του Ιωνικού και αργότερα του Απόλλωνα.
Το 1930 έγινε και το μεγάλο έργο της εποχής, η περίφημη δεξαμενή πού υδροδότησε όλο το συνοικισμό. Την εγκαινίασε ο τότε Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Βασίλειος». Πρόκειται για το Παγκόσμιο Πολιτιστικό Ίδρυμα Ελληνισμού της Διασποράς (Π.Π.Ε.Δ.), το κτίριο που μας φιλοξενεί σήμερα.
Και κάτι πού έμαθα διαβάζοντας το βιβλίο της Μελίτας Αδάμ και αφορά στην περίοδο του Εμφυλίου και τη σύλληψη του πατέρα της: «Το σπίτι του Πατριάρχη, στην ομώνυμη πλατεία, οι κομμουνιστές το είχαν μετατρέψει σε Πολιτοφυλακή. Στο ισόγειο είχαν τα γραφεία τους και στο υπόγειο έφτιαξαν τις φυλακές, εκεί όπου άλλοτε ήταν οι αποθήκες, το πλυσταριό και οι βοηθητικοί χώροι του σπιτιού του Πατριάρχη».
Σ’ αυτές τις φυλακές κρατείτο ο πατέρας της· και γράφει: «Καθώς έπαιζα στον κήπο, ακούστηκε βόμβος αεροπλάνων. Κάποια στιγμή, ανοίγει με δύναμη η πόρτα και ορμάει μέσα ένας άνθρωπος κραυγάζοντας: “Στην Πλατεία γίνεται χαλασμός! Βομβάρδισαν την Πολιτοφυλακή, όλοι είναι νεκροί”. Η φράση, μαζί με χίλια τύμπανα τρύπαγε τ’ αυτιά μου. Μόνη εικόνα ο μπαμπάς μου στο κελί του μέσα, με αίματα. Ο μπαμπάς μου νεκρός». Ο πατέρας της πάντως γλίτωσε. «Με το γκρέμισμα της φυλακής από τον βομβαρδισμό», γράφει, «βρήκε την ευκαιρία να το σκάσει».
Πόσοι άραγε θυμούνται ότι η περιοχή στην οποία αναπτύχθηκε ο συνοικισμός μας ήταν γνωστή ως “Ποδονίφτης”, από το ομώνυμο ρέμα που εκβάλλει στον Κηφισό. Στην περιοχή που το 1920 είχε μόνον 120 κατοίκους, εγκαταστάθηκαν το 1927 Μικρασιάτες πρόσφυγες. Το 1928 αριθμούσε ήδη 6.000 περίπου κατοίκους, οι οποίοι έφθασαν τις 8.000 το 1940. Το 1934 η Νέα Φιλαδέλφεια αποσπάστηκε από τον Δήμο Αθηναίων ως ανεξάρτητη Κοινότητα και το 1947 έγινε Δήμος. Ο συνοικισμός με τη μορφή κηπούπολης, με ομόκεντρες κυκλικές οδούς γύρω από την κεντρική πλατεία (αεροφωτογραφία αριστερά), επεκτάθηκε και προς την περιοχή της Νέας Χαλκηδόνας, η οποία έγινε κι αυτή κοινότητα το 1934· το 1982 έγινε Δήμος και το 2011 συνενώθηκε με τον Δήμο Ν. Φιλαδελφείας. Μέχρι την εγκατάσταση των προσφύγων, η περιοχή ήταν καταπράσινη με αμπελώνες και ελαιώνες και ένα μικρό χωριό. Στην περιοχή του Κόκκινου Μύλου υπήρχαν πολλοί μύλοι που τροφοδοτούνταν με νερό από τον Κηφισό. Το 1931 η Νέα Φιλαδέλφεια απέκτησε λεωφορειακή συγκοινωνία, με την Αθήνα. Τη δεκαετία του 1950 χτίστηκαν τέσσερα συγκροτήματα εργατικών πολυκατοικιών, καθώς και σπίτια γύρω από τον προσφυγικό συνοικισμό, όπως η Ν. Μάδυτος, ενώ ταυτόχρονα δημιουργούνται εγκαταστάσεις στο αναδασωμένο άλσος. Μετά από το σεισμό του 1999, που κατέστρεψε πάνω από 400 κτίρια, για να προληφθεί το ενδεχόμενο άναρχης οικιστικής ανάπτυξης, το 2001 η Ν. Φιλαδέλφεια χαρακτηρίστηκε παραδοσιακός οικισμός.
«Θαυμάσιο ανθρώπινο υλικό για την οργάνωση σύγχρονου κράτους»
Περνώντας στο κεφάλαιο των οικονομικών συνεπειών της Μικρασιατικής Καταστροφής, ξεκινώ με δυο διαπιστώσεις:
«Οι πρόσφυγες πρόσφεραν ένα θαυμάσιο ανθρώπινο υλικό που ήταν απαραίτητο για την οργάνωση ενός συγχρονισμένου κράτους και μιας σύγχρονης κοινωνίας».
«Το 1922 και όχι το 1832 είναι το έτος κατά το οποίο εδημιουργήθη η νέα Ελλάς. Στο νέο αίμα, που ήλθε με τους πρόσφυγες οφείλεται η επιβίωση, η οικονομική της ανάπτυξη και η προσαρμογή στις νέες ανάγκες που διαμορφώθηκαν μετά την ήττα του 1922 και τη λήξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου».
Διαπιστώσεις, διατυπωμένες η πρώτη από τον Ελευθέριο Βενιζέλο και η δεύτερη από τον Σπύρο Μαρκεζίνη στην “Ιστορία” του.
Όσο κι αν φαίνεται αντιφατικό λοιπόν, η καταστροφή είχε θετικές επιδράσεις στην ελληνική οικονομία και κοινωνία, αφού μέσα από την τραγωδία του ξεριζωμού και τις οδυνηρές και μακροχρόνιες εμπειρίες τους, οι πρόσφυγες σφράγισαν εκείνη την περίοδο. Τα χρόνια μεταξύ 1922 και 1931, η καλλιεργούμενη έκταση αυξήθηκε κατά 50% (από 12 εκατ. στρέμματα σε 19 εκατ.). Η αξία της παραγωγής σε δραχμές τριπλασιάστηκε (από 3,1 δισ. το 1922, στα 11,8 δισ. το 1932). Εξάλλου, η διανομή μεγάλων κτημάτων και τσιφλικιών στους πρόσφυγες, μετέβαλε την όψη της Ελλάδας. Πράγμα που, μεταξύ άλλων, κλόνισε συθέμελα το φεουδαρχικό καθεστώς και απελευθέρωσε χιλιάδες άλλους ντόπιους, οι οποίοι ως τότε ήταν δουλοπάροικοι... Παρόμοιας έκτασης μεταμορφώσεις συναντάμε παντού και κυρίως στη βιομηχανία και τη βιοτεχνία. Οι πρόσφυγες δεν ήταν μόνο το νέο επιχειρηματικό δυναμικό, αλλά και το «καύσιμο»· το νέο εργατικό δυναμικό και ο «αιμοδότης» της βιομηχανικής και βιοτεχνικής δραστηριότητας · και ταυτόχρονα οι καινούργιοι καταναλωτές. Φτηνά εργατικά χέρια οι περισσότεροι, αλλά και πολλοί που με την πλούσια επιχειρηματική τους εμπειρία, άλλαξαν το τοπίο της ελληνικής βιομηχανίας-βιοτεχνίας. Ιδού μερικά ενδεικτικά στοιχεία:
Μεταξύ 1923 και 1931 ιδρύονται στον ελλαδικό χώρο πάνω από 1.000 βιομηχανίες.
Η αξία της βιομηχανικής παραγωγής, από 2 δισ. δρχ. περίπου τη χρονιά της καταστροφής θα ξεπεράσει τα 7 δισ. Το 1930. Υπολογίστηκε ότι ο μέσος ετήσιος ρυθμός αύξησης περίοδο αυτή ήταν 42%.
Μεγάλοι κλάδοι, όπως η κλωστοϋφαντουργία, ο ιματισμός, η μεταξουργία, η ταπητουργία, η βιομηχανία σμάλτου και πλαστικών υλών είναι, κατεξοχήν, δημιουργήματα των προσφύγων.
Ταυτόχρονα, οι πρόσφυγες διέπρεψαν στο εμπόριο, τη ναυτιλία και τις υπηρεσίες. Όπως κυριαρχούσαν πριν από την καταστροφή, ως πολύπειροι, στα κέντρα της Κωνσταντινούπολης, της Σμύρνης και της Τραπεζούντας, το ίδιο συνέβη αργότερα στην Αθήνα, τον Πειραιά και τη Θεσσαλονίκη.
Στο προσφυγικό στοιχείο λοιπόν οφείλεται, κατά γενική παραδοχή, η εκβιομηχάνιση της χώρας τα πρώτα χρόνια μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Στη δεκαετία 1922-32 το 20% των βιομηχάνων ήταν ήδη πρόσφυγες! Την ίδια δεκαετία, ο αριθμός των βιομηχανιών υπερδιπλασιάστηκε, η απασχόληση εργατικού δυναμικού αυξήθηκε κατά 175%, ενώ η αξία και ο όγκος της βιομηχανικής παραγωγής τετραπλασιάστηκαν.
Σφραγίδα στην επιστήμη, τα γράμματα και τις τέχνες
Η μεταφύτευση ενός πολύ πιο αναπτυγμένου πολιτισμού, έδωσε τη σφραγίδα του στην ελληνική επιστήμη, τα γράμματα και τις τέχνες της νεότερης Ελλάδος. Μέχρι και το πρώτο ελληνικό Νόμπελ το 1963, πρόσφυγας το πήρε: Ο Γιώργος Σεφέρης, κατά κόσμον Γ. Σεφεριάδης. Τη θετική επενέργεια που είχαν οι πρόσφυγες στη λογοτεχνία, είχε επισημάνει είκοσι χρόνια μετά τη Μικρασιατική καταστροφή ο συγγραφέας και εκπαιδευτικός I. M. Παναγιωτόπουλος: «Η νεοελληνική πεζογραφία πέρασε από τα χέρια των συγγραφέων της "κυρίως Eλλάδος" στα χέρια των Mικρασιατών, των Kωνσταντινουπολιτών, αλλά και των νησιωτών που ήρθανε να χύσουν καινούργιο αίμα στις φλέβες της λογοτεχνίας µας».
Προς επίρρωση, πέραν του Σεφέρη, αναφέρω τον ακαδημαϊκό Ηλία Βενέζη, τον Φιλαδελφειώτη Τάσο Αθανασιάδη, τη Διδώ Σωτηρίου, τον Κοσμά Πολίτη, τον Στρατή Δούκα, τον Φώτη Κόντογλου, τον Δημήτρη Ψαθά… Το εμβληματικό έργο του Βενέζη «Αριθμός 31328», ίσως να περιγράφει την ιστορία του παππού μου – και συνονόματού μου – Δημήτρη Κουμπιά, που χάθηκε στα Τάγματα Εργασίας των Τούρκων. Τον πήραν το 1917 και δεν γύρισε ποτέ…
Ανάλογες επιδράσεις υπήρξαν στο θέατρο, σε όλες τις άλλες τέχνες, αλλά και στον αθλητισμό. Φιλαδελφειώτης προσφυγικής καταγωγής είναι ο Άγγελος Ποστέκογλου· ο πρώτος Έλληνας προπονητής που κατέκτησε ευρωπαϊκό τίτλο, το Europa League , με την αγγλική Τότεναμ. Γεννήθηκε τον Αύγουστο του 1965 στη Νέα Φιλαδέλφεια και το 1970 η οικογένεια μετανάστευσε στην Αυστραλία, λόγω προβλημάτων με τη χούντα.
Και όμως, «μια μεγάλη μερίδα του ελληνικού λαού, που από το 1915 είχε διχασθεί, δεν αντίκρισε με συμπάθεια τους πρόσφυγες, όταν τα αδυσώπητα κύματα της Ιστορίας τους έριξαν επάνω στα βράχια της Ελλάδος. Το θυμούμαι και ανατριχιάζω». Δήλωση του Παναγιώτη Κανελλόπουλου, που – πολιτικά τουλάχιστον – ήταν ενταγμένος σ’ αυτήν τη «μεγάλη μερίδα του ελληνικού λαού»· και τα λόγια του αποδίδουν μάλλον χλωμά την πραγματικότητα. Αφού δεν υπήρξε μόνο έλλειψη συμπάθειας, αλλά σαφής αντιπάθεια.
Είναι κοινή παραδοχή πλέον ότι οι πρόσφυγες δεν υπήρξαν μόνον παράγοντες οικονομικής μεγέθυνσης, αλλά πάνω απ’ όλα δημιουργοί ενός πολιτισμού, με το πάντρεμα του ιωνικού με το δωρικό, με ανόθευτα ελληνικά χαρακτηριστικά. Επηρέασαν ακόμη και τις… διατροφικές συνήθειες, με τη σμυρναίικη και την πολίτικη κουζίνα.
Και μια που ανέφερα τις διατροφικές συνήθειες τις οποίες μπόλιασαν οι πρόσφυγες στην Ελλάδα, ένα απόσπασμα από το βιβλίο “Η καθημερινή ζωή στη Σμύρνη των Ελλήνων” της δημοσιογράφου Ξένης Μουχίμογλου: «Σε όλη της τη δόξα ήταν η κουζίνα τους, με γαργαλιστικά φαγητά, με μπόλικη σάλτσα και μπαχαρικά, όπως το ατζέμ πιλάφι και το χουνκιάρ μπεγιεντί, ενώ πολύ δημοφιλείς ήταν οι κάθε είδους κεφτέδες. Μεγάλη ποικιλία είχαν και στα γλυκά, με κατιμέρια, σαραγλί και διάφορα του κουταλιού, νεραντζάκι, συκαλάκι και πολλά άλλα. Κεράσματα που τα έκαναν δημοφιλή και στη νέα τους εγκατάσταση στην Ελλάδα. Τα γλέντια με τα φαγητά τους, με το σμυρνέικο τραγούδι και τον σμυρνέικο μπάλο έχουν μείνει στην ιστορία, όπως και οι περίπατοι, στο θρυλικό Quai με τις κυρίες με τις καπελίνες τους και τα γάντια χειμώνα - καλοκαίρι, για να μη μαυρίζουν τα χέρια τους. Όλα αυτά μέχρι τη μέρα που η πρωτεύουσα της Ιωνίας τυλίχτηκε στις φλόγες και οι κάτοικοι έτρεχαν πανικόβλητοι στο λιμάνι για να σωθούν».
Οι εθνοκαθάρσεις συνεχίζονται
Και καταλήγω, με ένα ακόμη απόσπασμα από το βιβλίο της συναδέλφου: “Γιατί δεν φέρνετε καράβια να πάρουν αυτόν τον κόσμο;” είχε ρωτήσει ο Γεώργιος Παπανδρέου τον Αρμοστή Αριστείδη Στεργιάδη. “Καλύτερα να τους σφάξει ο Κεμάλ παρά να πάνε στην Ελλάδα και να τα κάνουν όλα άνω-κάτω”, απάντησε ο Στεργιάδης. Οι Μικρασιάτες ήταν όλοι Βενιζελικοί και υπήρχε φόβος να ανατρέψουν τον Κωνσταντίνο από το θρόνο του. Και οι τσέτες έσφαζαν.
Η «εθνοκάθαρση», σε όλη την αποκρουστική της διάσταση. Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, πριν από την έναρξη των διωγμών, οι Έλληνες ήταν 2 με 2,2 εκατομμύρια, εκ των οποίων οι 450.000 περίπου στον Πόντο. Στην επίσημη απογραφή του 1928 καταμετρήθηκαν, ως πρόσφυγες στην Ελλάδα, 1,2 εκατομμύρια. Υπολογίζεται λοιπόν ότι ο αριθμός των Ελλήνων που χάθηκαν στην περίοδο 1914-22, εκείνων που αγνοείται η τύχη τους, είναι της τάξης των 700.000-800.000 σε όλη την έκταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Αλλά δυστυχώς οι εθνοκαθάρσεις συνεχίζονται και στον 21ο αιώνα. Πρόσφατο αποκρουστικό κρούσμα εθνοκάθαρσης – δεν λέω τελευταίο, γιατί φοβάμαι πως θα διαψευστώ– , η ανθρωπιστική κρίση που βιώνουν οι άμαχοι Παλαιστίνιοι, στη μαρτυρική Λωρίδα της Γάζας. Που τους σκοτώνουν ακόμη και με όπλο την πείνα και τη δίψα· σ’ ένα πόλεμο χωρίς κανόνες, σηματοδοτώντας το τέλος της ανθρωπιάς. Με ανθρώπους να στραγγίζουν τη λάσπη, για να δώσουν νερό στα παιδιά τους.
Ενδιαφέροντα δημοσιεύματα για τη Νέα Φιλαδέλφεια, στα links: https://www.cnn.gr/ellada/story/370898/nea-filadelfeia-i-synoikia-pou-krata-tin-istoria-tis-zontani
https://www.athensvoice.gr/life/geusi/themata/810310/nea-filadelfeia-i-exohi-tis-athinas/