του Γιώργου Ν. Γερακάρη
«Σε δύσκολους καιρούς να κουβαλάς κάτι όμορφο στην καρδιά σου» έλεγε ο σπουδαίος Γάλλος μαθηματικός και φιλόσοφος Μπλεζ Πασκάλ και οι καιροί που ζούμε είναι αναμφιβόλως δύσκολοι, από πολλές απόψεις. Και ίσως ό,τι πιο όμορφο και ωφέλιμο μπορούμε να “κουβαλάμε”, τουλάχιστον όσον αφορά τη μουσική, είναι ο Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ, που έφυγε σαν σήμερα (5 Δεκεμβρίου του 1791).
Πρόκειται, πιθανότατα, για τη μεγαλύτερη μουσική ιδιοφυία όλων των εποχών, γεγονός που επιβεβαιώνεται όχι μόνο από τα βιογραφικά στοιχεία του (συνέθετε έργα από τα πρώτα παιδικά του χρόνια) αλλά και από όσα έχουν πει για αυτόν, κατά καιρούς, μεγάλες προσωπικότητες του πνεύματος και της τέχνης, όπως ο σημαντικότατος Δανός φιλόσοφος και πρώτος υπαρξιστής, Σαίρεν Κίρκεγκωρ, ο κορυφαίος μουσικοσυνθέτης Λούντβιχ Βαν Μπετόβεν κ.α.
Άλλοτε αιθέριος και ριγηλά δροσερός (όπως στα έργα του για φλάουτο) άλλοτε υπερβατικά σκοτεινός (όπως στο «Ρέκβιεμ») και άλλοτε μεγαλειωδώς τραγικοκωμικός (όπως στον «Δον Τζοβάννι»), ο Μότσαρτ είναι πολυδιάστατος, καθώς συνδυάζει το μεταφυσικό και το κοσμικό στοιχείο. Και η μουσική του έχει πολλά επίπεδα εκφάνσεων και ερμηνειών.
Όμως, ο Μότσαρτ δεν είναι απλώς ένας μεγάλος μουσικοσυνθέτης. Είναι αντανάκλαση και εγκύρωση του θαύματος του κόσμου. Είναι φορέας του Θείου και θεματοφύλακας του μυστηρίου της ύπαρξης. Η ζωή του, που μοιάζει με μεταφυσική επίσκεψη, ήταν μια σύντομη περιπλάνηση που διήρκεσε 35 χρόνια και δέκα μήνες. Και το έργο, που άφησε, αποτελεί αιώνια δωρεά, ανεξάντλητη οικουμενική περιουσία. Μνημείo λεπταισθησίας και δέους. Διάνοιξη ουράνιων μονοπατιών για επίγειους αστροβάτες.
Ο ΜΟΤΣΑΡΤ ΩΣ ΘΕΡΑΠΕΥΤΗΣ
Αποδεδειγμένη και γνωστή είναι, ειδικότερα, η μεγάλη θεραπευτική αξία και η ευεργετική επίδραση που μπορεί να έχει η μουσική του Μότσαρτ στην ψυχική και σωματική υγεία μας, αλλά ακόμα και στη διανοητική μας ικανότητα (επομένως και στη ζωή και την καθημερινότητά μας). Σύμφωνα με δημοσιευμένες επιστημονικές έρευνες, η ακρόαση της μουσικής του μπορεί, μεταξύ άλλων, να μειώσει τις κρίσεις επιληψίας και την αφύσικη εγκεφαλική δραστηριότητα, να βοηθήσει στην αντιμετώπιση καρδιολογικών και πνευμονολογικών προβλημάτων, να περιορίσει δραστικά την κατάθλιψη και το άγχος, ενώ έχει θεραπευτικές ιδιότητες και σε ασθενείς που βρίσκονται σε μετεγχειρητικό στάδιο. Επίσης, είναι εντυπωσιακό ότι, σύμφωνα με τις σχετικές έρευνες, μπορεί να βελτιώσει και την αντιληπτική μας ικανότητα και να ανεβάσει το επίπεδο των ανώτερων γνωστικών λειτουργιών του εγκεφάλου. Πιο απλά, η μουσική του Μότσαρτ τρόπον τινά «ανοίγει το μυαλό».
ΕΙΠΑΝ ΓΙΑ ΑΥΤΟΝ
Στον σύντομο βίο του, το «παιδί θαύμα», όπως έχει χαρακτηριστεί, είναι βέβαιον ότι αντιμετώπισε φθόνο, πιθανώς και από ομότεχνούς του. «Ο φθόνος είναι συντετριμμένος θαυμασμός», όπως λέει και ο Κίρκεγκωρ. Υπήρξαν, όμως, και μεγάλες προσωπικότητες που τον λάτρευαν και υποκλίνονταν στο μεγαλείο του. Ο γιγάντιος Mπετόβεν, για παράδειγμα, τον θαύμαζε απεριόριστα και τον είχε ως πρότυπό του, πράγμα που φαίνεται σε πολλά από τα έργα του, που είναι βαθιά επηρεασμένα από τον Μότσαρτ. Χαρακτηριστικές είναι οι φράσεις και οι αναφορές πολλών προσωπικοτήτων για αυτόν. Μεταξύ άλλων:
– Ο μεγάλος Δανός φιλόσοφος Σαίρεν Κίρκεγκωρ – εκστασιασμένος από την όπερα Δον Τζοβάννι – έχει πει ότι «οι πραγματικές δυνατότητες της μουσικής εξαντλούνται στη μουσική του Μότσαρτ». Και προσθέτει: «Εγώ αισθάνομαι απερίγραπτα τυχερός για το ότι έχω έστω ελάχιστα κατανοήσει τον Μότσαρτ και το ότι έχω κερδίσει κάποια ψιχία της αγαθής του τύχης». Μάλιστα, έφτασε στο σημείο να προτείνει την αγιοποίησή του, προειδοποιώντας ότι σε διαφορετική περίπτωση είναι διατεθειμένος να ιδρύσει σέχτα οπαδών του Μότσαρτ!
– Ο γνωστός Αυστριακός φιλόσοφος Λούντβιχ Βίτγκενστάιν, επισημαίνει, χαρακτηριστικά, τα εξής: «Το ότι η μουσική, μετά τον Μότσαρτ, επεξέτεινε τη γλωσσική της επικράτεια είναι κάτι που μήτε να εγκωμιάσουμε μήτε να κατακρίνουμε μπορούμε. Το μόνο που θα ΄πρεπε να λέμε είναι: Να πώς άλλαξε η γλώσσα της μουσικής».
– Η τελευταία λέξη που είπε, πριν ξεψυχήσει – σύμφωνα με τη χήρα του – ο σπουδαίος συνθέτης και διευθυντής ορχήστρας Γκούσταβ Μάλερ, ήταν: «Μότσαρτ»…
«ΣΕ ΣΕΝΑ ΧΡΩΣΤΩ ΤΑ ΠΑΝΤΑ»
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει, ειδικότερα, το δοκίμιο που έγραψε ο Κίρκεγκωρ σχετικά με τον «Δον Τζοβάννι» («Για τον Μότσαρτ: Τα άμεσα ερωτικά στάδια ή το μουσικό ερωτικό», μετάφραση – επιμέλεια Γιάννης Πλεμμένος, εκδόσεις Ταξιδευτής). Μεταξύ άλλων, ο αποκαλούμενος και “Δανός Σωκράτης” αναφέρει τα εξής:
– Αθάνατε Μότσαρτ! Εσύ είσαι αυτός στον οποίον χρωστώ τα πάντα. Εξαιτίας σου έχασα τα λογικά μου, αλλά κέρδισα το ξάφνιασμα που πλημμύρισε την ψυχή μου, ακόμα και τον φόβο που συνετάραξε τον εσωτερικό μου κόσμο· εσύ είσαι η αιτία που σε όλο το διάβα της ζωής μου δεν μπόρεσα να ξεφύγω από κάτι που με έκανε να τρέμω· εσένα ευχαριστώ για το γεγονός ότι δεν θα πεθάνω χωρίς να έχω αγαπήσει, αν και η αγάπη μου ήταν άτυχη. Αν προσπαθήσω να εξαφανίσω τον Μότσαρτ, αν σβήσω το όνομά του από τη μνήμη μου, θα σημάνει για μένα το γκρέμισμα του μόνου στύλου που συγκρατούσε μέχρι τώρα το είναι μου από τη συντριβή μέσα σε ένα απύθμενο χάος, μέσα σε ένα τρομακτικό μηδέν.
– Η οβερτούρα στον Δον Τζοβάννι δεν είναι μια απλή συρραφή θεμάτων, δεν είναι κάποιο συνονθύλευμα ενός λαβυρίνθου συνενώσεων· είναι περιεκτική, αρραγής, στέρεα δομημένη· και πάνω απ΄ όλα διαποτισμένη με την ουσία όλης της όπερας. Είναι παντοδύναμη όπως η σκέψη ενός θεού, σαλεύει όπως η ζωή ενός κόσμου, τρέμει μέσα στη σοβαρότητά της, ριγά μέσα στο πάθος της, ξεσπά μέσα στην τρομερή οργή της, εμπνέεται μέσα στην ασυγκράτητη χαρά της· είναι ιεροπρεπής στις κρίσεις της, στρίγγλα μέσα στη λαγνεία της· είναι αβίαστα επιβλητική μέσα στην υποβλητική μεγαλοπρέπειά της· είναι συγκλονιστική, λαμπερή, χορευτική μέσα στο κέφι της. Και όλα αυτά δεν τα έχει κερδίσει ρουφώντας απλώς το αίμα της όπερας· απεναντίας, είναι προφητική στη σχέση της με την τελευταία. Στην οβερτούρα, όλη η έκταση της μουσικής ξεδιπλώνεται· μοιάζει σαν να περιίπταται με δυνατά φτερουγίσματα πάνω από τον εαυτό της, σαν να πλανάται πάνω από το μέρος όπου πρόκειται να προσεδαφιστεί. Πρόκειται για αγώνα, αλλά για έναν αγώνα στα υψηλότερα στρώματα του αγέρα.
– Από όλα τα κλασικά έργα ο Δον Τζοβάννι βρίσκεται πιο ψηλά.