Του Δημήτρη Γ. Κουμπιά
Στο βιβλίο μου ο “Συντάκτης Ύλης” - που κυκλοφορεί σε 4η έκδοση από τις Εκδόσεις Μπαρμπουνάκη -, σημειώνω ότι «σύμφωνα με τα στοιχεία έρευνας, την οποία διενήργησαν οι σπουδαστές του τμήματος Δημοσιογραφίας του ΙΕΚ Ακμή, από τον Νοέμβριο ως τον Δεκέμβριο του 2009 σε δείγμα 400 ατόμων, το Internet, με ποσοστό 47,3%, αναδεικνυόταν το δεύτερο μέσο που προτιμούν οι νέοι ηλικίας 18 ως 24 για την ενημέρωσή τους, με την τηλεόραση να κρατάει τα πρωτεία με ποσοστό 55,2%. Στην τρίτη θέση κατατασσόταν το ραδιόφωνο (15,7%) και τελευταίες, στην τέταρτη θέση, οι εφημερίδες (13,1%)». Προσθέτοντας ότι «το Internet «δίνει τη δυνατότητα στον χρήστη να συμμετέχει στη διαδικασία της ενημέρωσης. Τον κάνει ενεργητικό στη διαδικασία συλλογής και διανομής ειδήσεων. Η δυνατότητα σχολιασμού και ανάγνωσης των σχολίων στις ηλεκτρονικές εκδόσεις των εφημερίδων μεγαλώνει ακόμα περισσότερο τη συμμετοχή των χρηστών στην τελική διαμόρφωση της είδησης.
Άλλωστε στο Internet η ύλη δεν “κλείνει” ποτέ. Αντιθέτως παραμένει συνεχώς υπό διαμόρφωση και εμπλουτισμό, με νέα στοιχεία 24 ώρες το 24ωρο».
Δεκατέσσερα χρόνια μετά, η εικόνα δεν έχει αλλάξει, όσον αφορά στο ποσοστό των εφημερίδων, αλλά και την πρωτιά της TV. Η τηλεόραση κρατά οριακά τα σκήπτρα της Ενημέρωσης, με τις ειδησεογραφικές ιστοσελίδες να ακολουθούν, ενώ υψηλή εξακολουθεί να είναι η κατανάλωση ειδήσεων από τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης. Παράλληλα, το μερίδιο των εφημερίδων το 2009 ήταν 13,1% και το 2025 είναι 13%.
Σύμφωνα με έρευνα** του Εργαστηρίου Ερευνητικής Δημοσιογραφίας του Α.Π.Θ., «το 57% δηλώνει ότι ενημερώνεται από την τηλεόραση, το 55% από τις ειδησεογραφικές ιστοσελίδες, το 43% από τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης, ενώ μόλις 37% από τις ιστοσελίδες εφημερίδων, 25% από το ραδιόφωνο, 13% από τις έντυπες εκδόσεις των εφημερίδων και περιοδικά, 9% από φίλους και συγγενείς και 2% δηλώνει ότι δεν ενημερώνεται».
ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ: Η τηλεόραση εξακολουθεί να έχει, οριακά, τα πρωτεία στα Μέσα από τα οποία ενημερώνονται οι Έλληνες και ακολουθούν, σε απόσταση αναπνοής οι ιστοσελίδες. Τις ιστοσελίδες βέβαια τις εμπιστεύονται περισσότερο, ενώ η τηλεόραση και τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης βρίσκονται στις τελευταίες θέσεις της εμπιστοσύνης.
Σχεδόν 7 στους δέκα Έλληνες ενημερώνονται τουλάχιστον μία φορά την ημέρα, ενώ οι 9 στους δέκα θεωρούν ότι είναι σημαντικό να ενημερώνονται. Ωστόσο, είναι διχασμένοι αν οι Έλληνες δημοσιογράφοι ασκούν σωστά το ρόλο τους ως ελεγκτές της εξουσίας.
Η κατανάλωση ειδησεογραφικού περιεχομένου δημιουργεί αρνητικά συναισθήματα, αποφυγή ενημέρωσης (81%), συνειδητή διακοπή ενημέρωσης (52%) και βελτίωση ψυχολογίας σε όσους συνειδητά επιλέγουν να κάνουν διάλειμμα από τις ειδήσεις σε ποσοστό 87%.
Συχνότητα Ενημέρωσης Σχεδόν 7 στους 10 Έλληνες ενημερώνονται τουλάχιστον μία φορά ημερησίως εκ των οποίων σχεδόν οι 4 στους 10 αρκετές φορές μέσα στην ημέρα. Οι Έλληνες σε ποσοστό 38% ενημερώνονται αρκετές φορές μέσα στην ημέρα, σε ποσοστό 29% μία φορά την ημέρα ενώ τα ποσοστά είναι σημαντικά χαμηλότερα για όσους επιλέγουν να ενημερώνονται κάποιες φορές την εβδομάδα (14%), λιγότερο συχνά (12%) και Ποτέ (8%).
Πηγές Ενημέρωσης Η τηλεόραση κρατά οριακά τα σκήπτρα της ενημέρωσης με τις ειδησεογραφικές ιστοσελίδες (digital born) να ακολουθούν, ενώ υψηλή εξακολουθεί να είναι η κατανάλωση ειδήσεων από τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης. Αξιοσημείωτο εύρημα της έρευνας αποτελεί η χαμηλή προτίμηση των νεότερων ηλικιών στην τηλεόραση ως πηγή ενημέρωσης. Συγκεκριμένα, μόνο το 33% των νέων 15-34 ετών δηλώνει ότι ενημερώνεται από την τηλεόραση, έναντι 64% στις ηλικίες 55-64 και 77% στους άνω των 65. Το ποσοστό αυτό υποδηλώνει ότι η τηλεόραση έχει απωλέσει τον ηγετικό της ρόλο στις νεότερες γενιές, οι οποίες στρέφονται περισσότερο στα κοινωνικά δίκτυα (58%) και τις ειδησεογραφικές ιστοσελίδες (55%) για την ενημέρωσή τους. Το στοιχείο αυτό αποτυπώνει μια γενεακή μετατόπιση στον τρόπο κατανάλωσης ειδήσεων και αναδεικνύει την ανάγκη για επαναπροσδιορισμό των στρατηγικών ενημέρωσης των παραδοσιακών μέσων.
Βαθμός Εμπιστοσύνης Αντίστροφη είναι η εικόνα σχετικά με την εμπιστοσύνη που έχουν στο Μέσο για το ειδησεογραφικό περιεχόμενο που καταναλώνουν σε αυτό. Τα πρωτεία έχουν οι ιστοσελίδες ενώ στις τελευταίες θέσεις είναι η τηλεόραση και τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης. Εμπιστεύονται πολύ και αρκετά (41%) τις ειδησεογραφικές ιστοσελίδες, (36%) τις ιστοσελίδες των εφημερίδων, (31%) τους φίλους και συγγενείς, (30%) το ραδιόφωνο, (29%) τις έντυπες εφημερίδες και περιοδικά, (29%) την τηλεόραση και μόλις (22%) τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης.
Αντιλήψεις γύρω από την Ενημέρωση Είναι σημαντικό για τους πολίτες να είναι ενημερωμένοι αλλά και ο Τύπος να είναι “ελεγκτής” της Εξουσίας.
Περισσότεροι από 9 στους δέκα (92%) θεωρούν ότι είναι πολύ και αρκετά σημαντικό να είναι ενημερωμένοι, με μόλις 7% να πιστεύουν ότι είναι λίγο και καθόλου σημαντικό. Ταυτόχρονα περισσότεροι από 7 στους δέκα (74%) θεωρούν ως πολύ σημαντικό και αρκετά σημαντικό τον ρόλο του Τύπου ως ελεγκτή της εξουσίας.
Ωστόσο οι πολίτες είναι διχασμένοι για τον τρόπο που οι δημοσιογράφοι ασκούν το ρόλο τους ως ελεγκτές της εξουσίας με σχεδόν τους μισούς (46%) να θεωρούν ότι οι Έλληνες δημοσιογράφοι δεν ελέγχουν καθόλου την πολιτική εξουσία και ταυτόχρονα ένα σημαντικό ποσοστό (39%) να θεωρεί ότι υπερβάλλουν στον ρόλο τους ως ελεγκτές.
Συναισθήματα, επιπτώσεις και αποφυγή κατανάλωσης ειδήσεων
Η κατανάλωση ειδήσεων ανεξάρτητα από το Μέσο και τη συχνότητα προκαλεί στους πολίτες, αρνητικά συναισθήματα, αποφυγή παρακολούθησης ειδησεογραφικού περιεχομένου, συνειδητή διακοπή ενημέρωσης. Ειδικότερα, έχουν όταν καταναλώνουν ειδήσεις: άγχος και θυμό (61%), κακό στην ψυχική υγεία (45%), αίσθημα ανημποριάς και αδυναμίας επηρεασμού των γεγονότων (20%), αίσθημα ότι δεν έχουν αξία για τους ίδιους (17%), κόπωση από υπερφόρτωση πληροφοριών (15%) και τίποτα απ’ όλα αυτά μόλις (9%).
Η συχνότητα αποφυγής ενημέρωσης φθάνει έως και 81%. Συγκεκριμένα αποφεύγει τις ειδήσεις πολύ συχνά το 18%, αρκετά συχνά το 28% και κάποιες φορές το 35%. Πάντα παρακολουθούν ειδήσεις σε ποσοστό 19%. Διχασμένοι είναι οι πολίτες ανάμεσα σε όσους συνειδητά έχουν επιλέξει να κάνουν «διάλειμμα» από την ενημέρωση αποφεύγοντας την κατανάλωση ειδησεογραφικού περιεχομένου. Συνειδητά διακοπή της ενημέρωσης δηλώνει ότι έχει κάνει το 52%. Και από όσους έχουν κάνει συνειδητά «διάλειμμα» (52%), το 87% δηλώνει ότι αισθάνθηκε καλύτερα. Ειδικότερα ναι απαντά το 54% και μάλλον ναι το 33%. Μάλλον όχι και όχι απαντά το 11%.
Δεν ξέρουν τι πάει να πει «εφημερίδα»
Για τις εφημερίδες λοιπόν, φαίνεται πως δεν υπάρχει μέλλον, δεν υπάρχει ελπίδα και ζωή στις επόμενες (ίσως όχι πολύ πολλές) δεκαετίες. Δεν το λένε μόνο οι αριθμοί της στατιστικής που δείχνουν αδιάκοπη πτώση. Το λέει και η ίδια η ζωή, το «γυμνό μάτι» που κοιτάει γύρω, το λένε οι κοινωνικές σχέσεις μέσα από τις οποίες βλέπουμε και ακούμε.
Όπως για παράδειγμα η περίπτωση που αναφέρει ο διευθυντής της εφημερίδας Εστία Μανώλης Κοττάκης, περιγράφοντας επίσκεψή του σε σχολείο της Αίγινας, από το οποίο προσκλήθηκε για να μιλήσει, να σχολιάσει και να συζητήσει με τα παιδιά θέματα της ενημέρωσης με έμφαση στις ψευδείς ειδήσεις –τα φέικ νιουζ στην… καθομιλουμένη.
Κάποια στιγμή ο διευθυντής της Εστίας, ο οποίος είχε φοιτήσει στο ίδιο σχολείο (Καποδιστριακό Γενικό Λύκειο Αίγινας) ρώτησε τα παιδιά με ποιον τρόπο ενημερώνονται. Οι απαντήσεις ήρθαν με ανάταση των χεριών:
■ «Πόσοι ακούτε ραδιόφωνο;» 30 παιδιά σήκωσαν το χέρι από τα 150 της Α΄ και Β΄ Λυκείου που μετείχαν στη συζήτηση-ενημέρωση.
■ «Πόσοι βλέπετε τηλεόραση;» 70 από τα 150.
■ «Πόσοι διαβάζετε σάιτ;» 90 στα 150.
■ «Πόσοι ενημερώνεστε από το facebook;» 100 χέρια από τα 150.
■ «Πόσοι ενημερώνεστε από το ΤικΤοκ;». Σχεδόν 150 χέρια σηκώθηκαν.
Έμεινε τελευταία η ερώτηση: «Πόσοι διαβάζετε εφημερίδες;» Κανένα χέρι ψηλά!
Για αυτόν ακριβώς τον λόγο το μέλλον των εφημερίδων φαίνεται όχι απλώς σκοτεινό, αλλά ανύπαρκτο γιατί σε σχετικά μικρό βάθος χρόνου δεν θα υπάρχουν αναγνώστες. Οι οποίοι, έτσι και αλλιώς, χάνονται ήδη με καταιγιστικό ρυθμό. Η πρόσφατη μέτρηση της ΕΛΣΤΑΤ έδειξε ότι το 2024 χάθηκαν για τις εφημερίδες 3.489.116 φύλλα σε σχέση με το 2023, δηλαδή ποσοστό πτώσης 12,4%, ενώ το 2023 είχε σημειωθεί μείωση 19,2% σε σχέση με το 2022.
Οι αναγνώστες φεύγουν και οι νέοι άνθρωποι που έρχονται δεν ξέρουν τι πάει να πει «εφημερίδα». Η απελπισία της έντυπης δημοσιογραφίας μεγαλώνει, ο μαρασμός τού Τύπου συνεχίζεται αδιάκοπα, και η ημέρα που δεν θα υπάρχει το «χαρτί» έρχεται αναπόφευκτα
____________________________________________________________________________
** Την έρευνα διεξήγαγε το Εργαστήριο Ερευνητικής Δημοσιογραφίας (Peace Journalism Lab) του Α.Π.Θ., με επιστημονικά υπεύθυνο τον Καθηγητή Νικόλαο Παναγιώτου σε συνεργασία με την KAPA RESEARCH για τις Συνήθειες και τις Αντιλήψεις γύρω από την Ενημέρωση στην Ελλάδα. Πρόκειται για πανελλαδική έρευνα κοινής γνώμης, με δείγμα 1.014 πολίτες ηλικίας 15 ετών και άνω, με βάση την απογραφή ΕΛΣΤΑΤ το 2021 και διενεργήθηκε το διάστημα 30 Μαΐου έως 10 Ιουνίου 2025. Ολόκληρη η έρευνα θα παρουσιαστεί 2 και 3 Ιουλίου στη Θεσσαλονίκη, στο Συνέδριο Thessaloniki Conference on Global Media and Culture 2025, και θα δημοσιευθεί σε επιστημονικά περιοδικά.